11 – Мавзу Фалсафа категориялари

Инкорни инкор қонуни
Диалектик инкор уч муҳим жиҳат билан тавсифланади:
эскини вайрон
қилиш, бузиш;
янгини яратиш,
тузиш.
эскининг эле-
ментларини сақ-
лаш (ворисий-
лик);
Категория тушунчаси ва таснифи.
Тушунча – бу шундай бир фикрки, унда нарсанинг такрорланувчи хоссалари,
алоқалари ва томонлари акс этади. Тилда тушунча сўз билан ифодаланади.
Масалан, «талаба», «университет», «аудитория» сўзлари маълум даражада
умумий, абстрактдир. Аммо шундай тушунчалар ҳам борки, уларда шунчаки
умумий эмас, балки ўта умумий нарсалар ва ҳодисалар қайд этилади. Бундай
тушунчалар жуда юқори даражадаги мавҳумлаштириш (муайяндан узоқлашиш)
маҳсули ҳисобланади.
Категория (юнон. kategoria – таъриф, мулоҳаза) – борлиқ ҳодисалари ва унда
ҳукм сурувчи муносабатларнинг муҳим, типик мазмунини ўзида акс эттира-
диган ўта кенг тушунча. Шундай қилиб, табиий тил тушунчалари фан ва
фалсафа категориялари билан тинимсиз бойиб боради. Категорияларни
таснифлаш, борлиқнинг турли шакллари ҳақидаги фалсафий тасаввурларга
мувофиқ амалга оширилади. Одатда фан категориялар ва, фалсафа
категориялар фарқланади.
Категория тушунчасига умумий таъриф
Умуман олганда, категория қуйидаги хусусиятларни ўзига қамраб олади:
а) «категория» оламдаги муносабат, боғланишларни ифодаловчи умумий мазмун ва хусусиятга эга фалсафий тушунчадир;
б) категориялар моддий оламдаги ҳаётни тавсифлагани ҳолда, бир бутунликда, ўзаро алоқадорликда бўлади, бир-бирини тақозо этади, белгилайди ёки юзага келтиради;
в) категория объектив мазмунга эга. Ҳар бир категория воқелик туфайли рўёбга чиқади, воқеликда намоён бўлади, воқелик мавжудлигининг ўзига хос хусусиятлари, томонлари, белгиларини ифодаловчи тушунчалар сифатида инсон тафаккурида акс этади;
г) категория умумий тушунчалар сифатида инсоннинг табиий-ижтимоий ҳодисалар моҳиятини билишга қаратилган билиш жараёни тарихининг натижалари ва воқеликни чуқурроқ била боришининг илмий воситаларидир;