11 – Мавзу Фалсафа категориялари

БУТУН ВА ҚИСМ
Ушбу тушунчаларнинг
умумлашиши объектив оламдағи хилма-
хилликнинг моҳиятан яхлитлиги
билан ифодаланади. Бироқ улар алоҳида
-алоҳида ҳолатда ҳам воқеликдаги бирон-бир
реалликни идрок этишга имкон туғдиради.
Объектив олам бепоён бўлгани ва у жуда
кўп нисбий бутунликлардан
ташкил топгани учун бутун бошқа
бутунликнинг
қисми бўлиши, қисми эса бошқа элемент-
ларга нисбатан бутун вазифасини
ўташи ҳам мумкин.
У олам ва ундаги
нарсаларнинг
таркибий
тузилишини
англатади
Бутун ва
қисм — фалсафий
категориялар
Бутун нарса, ҳо
диса ва уни
ташкил этган қисм-
ларнинг муайян тар-
тибда жойлашган ва
ўзаро боғланган
Ягоналикнинг
ифодасидир.
Қисм бутун
таркибига
кирадиган, унинг
таркибидагина ўз
вазифаси (функ-
цияси)ни бажара
оладиган
алоҳидаликдир.
САБАБ ВА ОҚИБАТ
Сабаб оламнинг ҳа-
ракати ва муайян
вақт доирасида бўл-
ган ўзгаришдан ' сўнг
иккинчи бошқа бир
натижанинг заруран
келиб чиқишини таъ-
минловчи асосий ҳо-
дисани англатади.
Оқибат эса ҳодиса-
лар занжирида сабаб-
нинг таъсиридан
вужудга келадиган
янги ҳодисадир,
сабабнинг
натижасидир.
Оламдаги нарса
ва ҳодисалар-
нинг бир-бири
билан алоқадор-
лиги, таъсири ва
акс таъсирини,
воқеликка хос ана
шундай муноса-
батлар жараёни-
даги сабаб ҳамда
оқибат боглани-
шини ифодалай-
диган категория-
лардир.
Олам тарақ-
қиётидаги боғ-
ланишлар са-
бабиятга, уму-
мий қону-
ниятга бўйсу-
нади, деб ҳи
собловчи таъ-
лимот фанда
Детерминизм
оқими, деб
юритилади
Аксинча, са-
бабият ва за-
руриятни ин-
кор этиб, бу
Категориялар-
ни воқеликдан
ажратган ҳол-
да тушунти-
рувчи оқим
индетерми-
низм, деб
аталади.
ЗАРУРИЯТ
ВА
ТАСОДИФ
Воқеалар ривожи давомида содир бўладиган ҳодисаларни тавсифлаидиган,
объектив оламдаги алоқадорликни ифода этувчи фалсафий категориялар.
Фалсафанинг бошқа категориялари сингари зарурият ва тасодифларнинг
мазмуни ҳамда умумий хусусиятлари ҳақидаги масала ҳозирга қадар ўтган
кўплаб файласуфларнинг эътиборини ўзига жалб этган эди.
Қадимги дунё фалса-
фасининг Левкипп ва
Демокрит каби
вакиллари янги
замон фалсафасининг
П.Гольбах, Б.Спиноза
каби намояндалари
метафизик детер-
минизм позициясида
турганлари ҳолда ана
шундай қарашни
илгари сурдилар.
Маълум шароит
мавжуд бўлган
тақдирда албатта
юз берадиган
ҳодиса ёки воқеа
зарурият, деб
аталади.
Маълум шароит
мавжуд бўлган
тақдирда албатта
юз берадиган
ҳодиса ёки воқеа
зарурият, деб
аталади.
ИМКОНИЯТ ВА ВОҚЕЛИК
Оламдаги нарса, ҳодиса ва ҳ.к.лар тараққиётининг давомийлигини, уларнинг
бир-бирига ўтиб туришини англатадиган фалсафий категориялар. Ўзгариш,
ривожланиш ва ҳодисаларнинг вужудга келиши, намоён бўлиши жараёнидаги
ўзаро боғлиқликни тараққиёт ва ривожланиш деганда биз асосий ва муҳим
хусусияти бўлгаи оламдаги ўзгаришни, янгиланишни, бир шаклдаги нарсалар-
нинг иккинчиси билан алмашинишини, оддий организмларнинг, жисм ва
ҳодисаларнинг мураккаброқ шакл ва мазмундагиларига айланиш жараёнини
тушунамиз. Табиийки, бу жараёнлар ўз-ўзича, механик тарзда содир бўла
бермайди, балки муайян зарурият, қонуният асосида рўёбга чиқади.
Имконият янги нарса, ҳодиса ва тамо-
йиллар келиб чиқишини ифодаловчи
муайян шарт-шароит хамда вазият
мажмуи, нарса, ҳодисанинг ички таби-
атига кўра зарурий равишда реалла-
шиши лозим бўлган, бироқ ҳали
юзага чиқмаган воқеликдир.
Воқелик эса имкониятнинг нисбатдоши
бўлиб, реал ҳолат ва мавжуд бўлган
ҳодисаларни ифодалайдиган
категориядир.
Хулоса
Категорияларда киши-
лик жамияти кўплаб
авлодларининг таж-
рибаси ва фаолияти
мужассамлашади.
Билиш натижалари ўз
аксини топувчи тушун-
чалар ва категориялар
бўлмаса, бугунги кунда
билишнинг ўзи ҳам
бўлмас эди;
Категориялар қуйида-
ги объективлик, муай-
янлик, амалиёт
билан боғлиқлик, та-
рихийлик, ўзгарув-
чанлик ва ш.к. хусу-
сиятлар билан тав-
сифланади.
Категориялар фикр-
лашнинг универ-
сал шакллари бў-
либ, уларда объек-
тив воқеликда
мавжуд бўлган
умумий алоқалар,
хоссалар ва муно-
сабатлар акс этади;
Хулоса.
Диалектика қонунлари объектив дунёнинг энг муҳим алоқалари
ва муносабатларини акс эттиради. Улар бирликда ва ўзаро
алоқада амал қилиб, мураккаб серқирра жараён – объектив
борлиқнинг ривожланишини тавсифлайди. Диалектика қонун-
ларининг амал қилиш механизмини чуқур билиш ва улардан
моҳирона фойдаланиш янглишиш ва хатолардан қутқаради,
кишиларнинг амалий фаолиятига янада изчилроқ ва самара-
лироқ тус беради.