11 II. Leksikologiya va uning turlari boʻyicha olib borilayotgan tadqiqotlar

1.2. Diaxron va sinxron leksikologiya
1. Tavsifiy leksikologiya ayrim olingan bir tilning, masalan, oʻzbek tilining leksikasi static holatda- shu til leksikasining avvalgi (oʻtmishdagi) taraqqiyot dinamikasiga bogʻlanmay oʻrganiladi, shunga koʻra u sinxron leksikologiya sanaladi.
2. Tarixiy leksikologiyada ayrim olingan bir tilning leksikasi dinamik holatdatarixiy taraqqiyot jarayoni bilan bogʻlab oʻrganiladi, shunga koʻra u diaxron leksikologiya hisoblanadi. Hozirgi oʻzbek tili leksikologiyasi, asosan, tavsifiy (sinxron) leksikologiyadir, ammo unda tarixiy (diaxron) leksikologiyaga murojaat etish hollari ham bolib turadi: oʻzbek tili lugʻat boyligining tarixiy va zamonaviy qatlamlarini, soʻzlarning hozirgi va eskirgan ma’nolarini qiyoslash, tavsiflash kerak boʻlganda shunday qilinadi.Masalan: yogʻoch- “daraxt” (eski oʻzbek tilida), “tayoq” (hozirgi oʻzbek tilida); chechak – “gul” (qadimgi va eski turkey tillarda), “kasallikning bir turi” (hozirgi oʻzbek tilida), gʻam -“sevgi”, “muhabbat” (eski oʻzbek tilida), “tashvish” (hozirgi ‘zbek tilida) kabi.
Soʻz leksikologiya oʻrganadigan ob'ekt boʻlib xizmat qiladi. Yana bir tadqiqot ob'ekti soʻz yasalishi va morfologiyadir. Ammo bu fan sohalarida soʻz grammatik tuzilish va soʻz yasalish modeli hamda til qoidalarini oʻrganuvchi vosita boʻlsa, leksikologiya fanida soʻz ma’nosini anglash maqsadida oʻrganiladi. soʻzning oʻzi va lingvistik lugʻat. U ogʻzaki nutqning alohida lingvistik birliklarini emas, balki bevosita butun til tizimini oʻrganadi.

Leksikologiyaning predmeti

• 
  Soʻz tilning bir qismi sifatida soʻz nazariyasi yordamida koʻrib chiqiladi.
  
• 
  Soʻzlarning lingvistik tarkibining tuzilishi.
  
• 
  Leksik birlikning funksionalligi.
  
• 
  Til tarkibini toʻldirishning mumkin boʻlgan usullari.
  
• 
  Ekstralingvistik faoliyat turi bilan, masalan, madaniyat bilan munosabat.
  

Biz leksikologiya nimani oʻrganishini bilib oldik va endi lugʻatni toʻldirish usullariga e'tibor qaratamiz.Boshqa xalqlar tillaridan lugʻat olish hodisasi asosiy usullardan biridir. Uzoq vaqt oldin olingan xorijiy soʻzlar endi ona rus tili hisoblanadi. Biroq, koʻpincha bunday boʻlmaydi, bunga misol sifatida rus tiliga nemis tilidan kelgan nutq birligi - non kiradi. Qarz olish tufayli soʻzning asl ma'nosi oʻzgarishi mumkin.Leksik komponentlarni boyitishning yana bir usuli yangi soʻz turkumini shakllantirishdir. Nutqning bunday komponentlari neologizmlar deyiladi.
Yangi soʻzlarning taqdirining keyingi rivojlanishi turlicha boʻlishi mumkin: ba'zilari oʻzlarining yangiligini yoʻqotib, tilning boshqa elementlari orasida mustahkamlanadi, boshqalari esa alohida muallif tomonidan yaratilgan yangi shakllanishlar (okkasionalizmlar) deb hisoblanishi mumkin. Lugʻat chegaralarining kengayishi, shuningdek, uzoq vaqtdan beri va yaxshi ma'lum boʻlgan soʻzlarning yangi ma'no doirasining rivojlanishi tufayli sodir boʻladi.