11-ma’ruza: organik kimyo va kimyoviy nazariyalar. Ma’ruza rejasi!!! Murakkab radikallar nazariyasi

Murakkab radikallar nazariyasi 
Bertselius Lavuaz'e xulosalarini tasdiqlab, organik moddalar S, N, O lardan tarkib topgan deydi, 
organik birikmalarni SN+O yoki S+NO tarzida qabul qiladilar. Olimlarning fikricha, radikallar 
nazariyasida xam organik moddalarni qutblangan deb xisoblaydilar: O elektromanfiy qism, R 
elektromusbat qism.
Ko`pgina olimlar erkin radikallarni aniqlagan bo`lsalar xam, ular olinmagan va o`rganilmagan 
edi. 1840 yilga kelib radikallar va elektrokimyoviy dualizm nazariyalari orasida qarama - qarshi 
faktlar yig`ildi.
Metalepsiya xodisasi 
Metalepsiya termini o`rin olish, almashinish degan ma`nolarni anglatadi. 1834 yilda 
Dyuma etanolga xlor ta`sir etib xloral' (C2H3Cl3O) oldi, ammo buni tezda xech kim e`tirof 
etmadi. Bu Bertseliusning elektrokimyoviy nazariyasiga qarama-qarshi edi, vodorod o`rniga 
xlorning almashinish mumkinligi xali xech kimning xayoliga kelmas edi. 1838 yilda Dyuma 
CH3COOH dan CCl3COH oldi va uning fizik xossalaridagi ayrim o`zgarishlarini aniqladi. 1842 

---

yilga kelib Mel'zens teskari reaktsiyani amalga oshirdi, ya`ni trixlorsirka kislotasidan oddiy sirka 
kislotasini sintez qildi.
Ko`p asosli kislotalar nazariyasi 
XIX asr 30-yillarigacha kislotalar - metallmas oksidi, asoslar- metall oksidi, tuzlar esa kislota va 
asos birikmasi deb qarashar edi. Bu reaktsiyalarda suvning roliga xech kim axamiyat bermagan 
edi. 1838 y. Libix "Organik kislotalar xaqida" asarida kislotalar bir-, ikki-, uch asosli bo`lishi 
mumkinligini ko`rsatdi. Libix kislotalarning kislorodli nazariyasiga qarshi vodorod nazariyasi 
barcha kislotalarni xossalariga ko`ra birlashtiradi deb aniqlik kiritdi.
Izomeriya 
Dastlabki taxlillar organik moddalar tarkibi ularning kimyoviy xossalarini belgilashini ko`rsatdi. 
Moddalarning xossasi ikki xil bo`lsa, ularning tarkibi xam boshqacha ekan degan xulosaga 
kelindi. 1817 yilda aniqlangan faktlar bu qoidaga bo`ysunmay qoldi. 1830 yilda esa Bertselius 
uzum kislota va vino kislotalarning tarkibi bir xil, ammo xossalari farq kilishini isbotladi. Bu 
xodisa moddalarda atomlarning turlicha bog`lanishi mumkinligi xaqidagi fikr tug`ilishiga olib 
keldi. Buni Bertselius shu yili izomeriya deb e`lon qildi. Moddalar bir xil sifat va miqdoriy 
tarkibga ega, ammo molekulyar massalari xar xil bo`lishi xam mumkin ekan. Bularga polimerlar 
deyildi.