11-Mavzu: iqtisodiy indekslar reja

11.2.Indekslarning turlari va tasnifi
Indekslar qanday jarayonni ta`riflashi va vazifalari jihatidan to`rt turga bo`linadi: dinamika indekslari, reja (shartnomani) bajarish indekslari, hududiy indekslar va xalqaro indekslar.
Indeks metodi yordamida murakkab hodisalarning vaqt bo’yicha va hududiy
o’zgarishi, reja va buyurtmalar bajarilishi o’rganiladi. Mana shu vazifalarga qarab
indekslar quyidagi turlarga bo’linadi: dinamika indekslari; hududiy indekslar;
reja yoki buyurtmalarning bajarilishi indekslari.
Indekslar to’plam birliklarini qamrab olishiga qarab yakka va umumiy
indekslarga bo’linadi. Yakka indekslar to’plamning ayrim elementlarining
o’zgarishini ta’riflaydi. Masalan, Toshkent shahrida 10 ta dehqon bozori mavjud.
Hammasida olma, uzum, shaftoli va boshqalar sotiladi. Mana shu sotiladigan
mahsulotlardan bittasining bahosi yoki miqdorining o’zgarishini o’rganmoqchi
bo’lsak, individual indeksni qo’llaymiz. Barchasi bo’yicha o’rganmoqchi bo’lsak,
umumiy indeks qo’llaniladi.
Indeks metodi o’rtacha ko’rsatkichlarning o’zgarishini o’rganishda ham keng
qo’llaniladi. Ma’lumki, o’rtachalarni o’zgarishiga faqat o’rtalashtirilayotgan
belgini o’zgarishi emas, balki shu to’plam tarkibining o’zgarishi ham ta’sir qiladi.
Demak, o’rtachaning o’zgarishiga ikki omil ta’sir ko’rsatadi. Bu omillar ta’sirini
baholash uchun statistikada o’zgaruvchan va o’zgarmas tarkibli hamda tarkibiy
siljishlar indekslari hisoblanadi.
Taqqoslanish asosiga qarab indekslar bazisli va zanjirsimon indekslarga
bo’linadi. Baza o’rnida qabul qilingan miqdor bilan qolganlari taqqoslansa bu
indekslar bazisli, o’zidan oldingi davr bilan taqqoslansa zanjirsimon indekslar
deyiladi.


15-chizma. Iqtisodiy indekslarning tasnifi
Hududiy indekslar turli hududlarga yoki ob`ektlarga tegishli iqtisodiy hodisalarning o`zaro nisbatini ko`rsatadi. Ular ayrim viloyat va mintaqalar rivojlanish darajasi va ixtisoslashishi, milliy iqtisodiyotga qo`shayotgan hissasi kabi muhim masalalarni o`rganishda asosiy qurol hisoblanadi.
Xalqaro indekslar iqtisodiy hodisalarning butun jahon va jo`rofiy mintaqalar miqyosida rivojlanish darajasi, mamlakatlar ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyot yo`lida erishgan qiyosiy darajalarini tavsiflaydi.
Dinamika, rejani bajarish, hududiy va xalqaro indekslarni hisoblash bir qator umumiy va xususiy muammolar bilan bog’liq. Ularni har taraflama o`rganish, echish yo`llarini topish va ilmiy asoslash indekslar nazariyasining bosh vazifasi hisoblanadi.
Bu erda ta`kidlab o`tamizki, hududiy va xalqaro indekslarni hisoblash uslubiyati hanuzgacha ilmiy jihatdan to`la-to`kis ishlab chiqilmagan. Bu boradagi muhim masalalar tortishuv predmeti bo`lib qolmoqda.
Dinamika indekslarini hisoblash uslubiyati esa ilmiy asosda har taraflama ishlangan bo`lib, ular timsolida indekslar nazariyasining xususiyatlari ham yaqqol ko`rinadi. Umuman indeks metodining vujudga kelishi ana shu dinamika indekslaridan boshlanadi. Bundan buyon indekslar ustida so`z yuritilganda dinamika indekslari nazarda tutiladi.
Indekslar murakkab hodisaning ayrim elementlari, ularning bir xil to`dalari va umuman murakkab hodisa uchun hisoblanishi mumkin. SHu jihatdan ular guruhiy, yakka va umumiy indekslarga bo`linadi.
Qanday ko`rsatkichlar indekslashtirilishiga qarab, iqtisodiy indekslar miqdoriy ko`rsatkichlar indeksiga va sifat ko`rsatkichlar indeksiga bo`linadi.
Umumiy indekslar hisoblash usuliga qarab, agregat shakldagi va arifmetik o`rtacha, garmonik o`rtacha va geometrik o`rtacha indekslarga, ular esa, o`z navbatida, vaznli va vaznsiz indekslarga, vaznli indekslar esa bazis vaznli, joriy vaznli, to`plama yoki o`rtacha vaznli indekslarga bo`linadi. Bu indekslar nafaqat hisoblash tartibi bilan, balki shu bilan birga mohiyati va qo`llanish shart - sharoiti jihatidan bir-biridan farq qiladi.
Indekslashtirilayotgan hodisa deganda shunday hodisa nazarda tutiladiki, ularning ikki davrga tegishli ko`rsatkichlari taqqoslanadi. Demak, indeksda ikkita davr qatnashadi, biri-joriy (hisobot) davr, ikkinchisi o`tgan, bazis davr deb ataladi. Joriy davr – bu indekslashtirilayotgan hodisaning solishtirilayotgan ko`rsatkichi, bo`linuvchi miqdori tegishli bo`lgan davrdir. Y_«1» satr osti ishorasi bilan belgilanadi. Bazis davr- hodisaning taqqoslash asosi qilib olinayotgan zaminiy ko`rsatkichi, bo`linuvchi miqdori tegishli bo`lgan vaqt uzunligi (oralii). Y<sub>«0»</sub> satr osti ishorasi bilan belgilanadi. Indekslarni tuzishda miqdoriy ko`rsatkichlar inglizcha quantity – miqdor so`zining birinchi harfi «q» orqali, sifat ko`rsatkichlarni esa inglizcha price-baho, productivity-mehnat unumdorligi, profitability – rentabellik yoki daromadlik darajasi kabi so`zlarning birinchi harfi «p» orqali ifodalash halqaro statistika amaliyotida qabul qilingan. Demak, «q» – ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot jismoniy hajmini, tashilgan yuk miqdorini, chiqarilgan yoki sotib olingan aktsiyalar miqdorini, etishtirilgan yalpi hosil hajmi va shu kabi miqdoriy ko`rsatkichlarni bildiradi. «R» esa yuqorida sanalganlardan tashqari tannarx, muomala xarajatlari darajasi, savdo ustamasining darajasi, xizmatlar uchun tarif (baho), bank foizi, bir ishchining nominal ish haqi, valyuta yoki aktsiya kursi va shunga o`xshash sifat ko`rsatkichlarni anglatadi. Yuqorida bayon etilganlarni umumlashtirib iqtisodiy indekslarni quyidagicha tasniflash mumkin:
Aniq iqtisodiy indekslarni hisoblayotganda indekslashtirilayotgan hodisalarni boshqa harflar bilan ifodalash ma`qul. Jumladan, mahsulot tannarxini (inglizcha sost) «c», mahsulotning mehnat talabchanligini «t» , bir ishchining ish haqini «x», sotilgan mahsulot bir birligidan olingan foydani «f«, mahsulotning foydalilik (tannarxga nisbatan) darajasini «f», hosildorlikni «y», ekin maydonni «s», umumiy mehnat sarfini «T», asosiy kapitalning umumiy hajmini «F», uning samaradorlik darajasini «f», xom-ashyo va material resurslarining umumiy zahirasini «M», ularning samaradorligini «m» va h.k orqali belgilash mumkin.
Asosiy indekslarni tuzish uslubiyati bilan tanishib chiqamiz