11-mavzu: Muqobil va raqobatbardosh investitsiya loyihalari tahlili reja

11.5-jadval.
Ekvivalent yillik xarajatlar hisobi

Isitish tizimi	Ishlatilish davri, yil	Xarajatlarning joriy qiymati, mln. so‘m	Ekvivalent yillik xarajatlar – Eyx, mln. so‘m
Suvli isitish tizimi Elektrli isitish tizimi	5 7	100 120	100/3,791=26,38 120/4,868=24,65

Madomiki, elektrli isitish tizimi kichik miqdordagi yillik xarajatlar bilan bog‘liq ekan, u holda aynan uni amalga oshirish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bunday xulosaga esa biz ikkala isitish tizimini 35 yilga davom etishdek yagona hayotiylik muddatiga keltirish asosida o‘tkazilgan hisob-kitoblar natijasida kelgan bo‘lar edik.
Investitsiyalashning afzalroq variantlarini tanlashning yuqorida qayd etilgan usuli pul tushumlarini maksimallashtirishni har doim ham maqsad qilmagan, biroq cheklangan investitsiyalardan samaraliroq foydalanish masalasi yuqori turuvchi budjet sohasi va foyda ko‘rmasdan ishlaydigan tashkilotlar uchun muhim ahamiyatga ega.
O‘zaro ziddiyatli investitsiya loyihalari o‘rtasidagi tanlovda kuzatiladigan asosiy muammo mavjud uskunalarni ta’mirlash yoki uni yangisi bilan almashtirishdan birini tanlash masalasi bilan ham bog‘liq bo‘lishi mumkin, bunday vaziyatlarda, eng avvalo, uskunani ta’mirlash uchun qanday xarajatlar zarur ekanligini aniqlab olish lozim bo‘ladi. Odatda, bunday xarajatlarga uskuna ta’miri uchun qilinadigan bevosita xarajatlar va texnikani sotishdan boy berilgan foyda, ya’ni uning tugatish qiymati kiradi. Bunday murakkab vaziyatlarda o‘zaro ziddiyatli loyihalardan afzalini topishga xizmat qiluvchi tahlilni ekvivalent annuitetlarni yoki ekvivalent yillik xarajatlarni taqqoslashning asosi sifatida o‘tkazish maqsadga muvofiq sanaladi.
Fikrimizning tushunarli bo‘lishi uchun quyidagi misolga murojaat qilamiz.
6-misol. Faraz qilaylik, sizda 5 mln. so‘mga sotishingiz mumkin bo‘lgan yoki 2 mln. so‘mga ta’mirlab, so‘ng yana 5 yil haydashingiz va keyingina metallolomga topshirishingiz mumkin bo‘lgan “Jiguli” mashinangiz bor. O‘sha vaqtning o‘zida 10 mln. so‘mga yangi mashina sotib olish mumkin va uni jiddiy ta’mir etmasdan 10 yil mobaynida haydash mumkin hamda, oqibatda, uni boshqaga sotishning sira imkoni yo‘q (tugatish qiymati nolga teng) bo‘lsin. Yuqoridagi fikrimizdan kelib chiqib, eski avtomobildan foydalanish bilan bog‘liq variant (loyiha) qiymati 7 mln. so‘mni tashkil etishini, ya’ni u sotishdan boy berilgan foyda (5 mln. so‘m) va ta’mirlash xarajatlari (2 mln. so‘m) yig‘indisidan iborat ekanligini belgilab olamiz. Agar baholash uchun diskontlash koeffitsientini 10% darajasida qabul qilsak, ikkala variant uchun ekvivalent yillik xarajatlar (Eyx) ni (10.1) formula yordamida hisoblashimiz mumkin.
Eski avtomobilni ta’mirlash varianti bo‘yicha:


,

Yangi avtomobilni sotib olish varianti bo‘yicha:

Ushbu holatda bizning tahlil tushumlar (foyda)ga emas, aksincha, xarajatlarga asoslanganligi sababli, ekvivalent yillik xarajatlarning minimal miqdorini ta’minlovchi investitsiyalash varianti afzalroq hisoblanadi. Yuqorida keltirilgan misoldan ko‘rinib turibdiki, yangi mashinani sotib olish varianti foydali ekan. Aksincha, ekvivalent annuitet tahlilidagi kattaroq miqdordagi ekvivalent annuitet varianti foydali hisoblanishini yana bir bor yodga olish bilan uning ekvivalent yillik xarajatlardagi optimal variantini aniqlashga nisbatan teskari mantiqqa egaligini bilib olishimiz lozim.

Bu kabi investitsiyalash sohasida paydo bo‘luvchi turli ko‘rinishdagi holatlarga qaramasdan sof joriy qiymat (NPV) ko‘rsatkichidan foydalanish analitik va investorlarga o‘zaro ziddiyatli loyihalar ichidan, ko‘p hollarda, firma mulkining, shuningdek uning ta’sischilari boyligining o‘sishiga imkon beruvchi u yoki bu investitsiya loyihasini tanlash uchun ishonchli asosni tug‘diradi. Lekin shu narsani unutmaslik lozimki, bu ko‘rsatkich o‘zining afzalligi va haqqoniyligini budjetning cheklanganligi va uning oqibatida investitsiyalarni ratsionallashtirish sharoitidagidek investitsiya loyihalarini tanlashning zaruriyati bo‘lmagan tashkilotlar uchun namoyon eta olmaydi.
Yuqorida ko‘rib o‘tilgan misollar, ko‘proq, standart loyihalarga xos bo‘lib, ularda faqat bir martalik xarajat va kelgusidagi pul tushumlari nazarda tutilgan edi. Odatda, pul tushumlari ko‘zda tutilmaydigan va uskunalar yoki loyihaning almashtirilishi nazarda tutilgan holatlar ham yuz berishi mumkin.
7-misol. Faraz qilaylik, kompaniya uzoq ishlab chiqarish-texnologik jarayondan o‘tuvchi mahsulot ishlab chiqaradi. Undagi bosqichlarning birida esa bir qancha modifikatsiyalarda amal qiluvchi maxsus uskunadan foydalanish zarur hisoblanadi. Boshlang‘ich tahlildan so‘ng ikkita o‘xshash modifikatsiyadagi loyiha ustida to‘xtamga kelinadi. Barcha boshqa teng sharoitlarda ikkinchi loyiha (L2) bilan taqqoslanganda birinchi loyiha (L1) uskunasi nisbatan kichikroq bo‘lgan boshlang‘ich xarajatlarni talab etadi (L1 - 10 ming doll. va L2 - 15 ming doll.), biroq uning joriy xarajatlari esa nisbatan kattadir. Joriy xarajatlar uskunalar bo‘yicha taqqoslama holatga keltirilgandan so‘ng shu narsa bashorat qilindiki, ularning miqdori birinchi yili L1 uskunasi bo‘yicha 3000 doll.ni tashkil etib, L2uskunasi bo‘yicha esa unga (L1 ga) nisbatan 1,5 marta kam bo‘lar ekan. Ikkala holatda ham xarajatlar har yili 5% ga ko‘payishi taxmin qilinsa, u holda kapital bahosi (diskont stavkasi) 10% ga va gorizont rejalashtirish (hayotiylik davri) 5 yilga mo‘ljallanganda uskunalardan qaysi birini sotib olishning maqsadga muvofiqligini tahlil etish talab etiladi.
Bu yerda ko‘rinib turibdiki, uskunalar bo‘yicha pul tushumlarini oldindan bilishning imkoni yo‘q va tahlilga faqat tegishli xarajatlarni kiritish mumkin, xolos. Agar har bir loyiha bo‘yicha keltirilgan xarajatlarni tahlil etsak, u holda ularning kichik miqdoriga ega bo‘lgan loyiha foydali hisoblanadi. Dastlabki ma’lumotlar va hisob-kitob natijalari esa L1 loyihasining bir muncha afzalroq ekanligini ko‘rsatadi.
Ba’zan, sarf-xarajat talab etuvchi loyihalar tahlilidagi standart vaziyatlarda ham riskni hisobga olish zaruriyati vujudga kelishi mumkin. Riskni hisobga olish loyiha bo‘yicha keltirilgan xarajatlarning diskontlash koeffitsienti miqdorining kamayishi hisobiga oshishi mumkinligini bildiradi. Riskning mavjud bo‘lish holatida, odatda, diskontlash koeffitsienti miqdori oshmaydi, aksincha kamayadi. Bunday paytda loyihaning riskliligini aniqlash uchun diskontlash koeffitsienti miqdorini kamaytirish zarur hisoblanadi. Kamaytirilgan miqdordagi diskontlash koeffitsienti riskning yo‘qotilishini ko‘rsatadi.
Agar yuqoridagi misolga qaytsak va unda L1 loyihasini yuqori riskli deb faraz qilsak, u holda riskni hisobga olish bilan diskontlash koeffitsientiga to‘g‘rilash kiritib, uning L1 loyiha bo‘yicha 7% va L2 loyihasi bo‘yicha 10% miqdorini hosil qilsak, biz tegishlicha quyidagi natijalarga ega bo‘lamiz:
RV L1 = 23505 doll.
PV L2 = 23301 doll.
Olingan hisoblash natijasi L2 loyiha uskunasini sotib olish foydali ekanligidan dalolat beradi.
Investitsiya siyosati, nafaqat, kompaniya uchun yangi bo‘lgan loyihalarni tadbiq etish bilan, balki qo‘llanilayotgan texnologiyalarni takomillashtirish yo‘li hisobiga o‘z faoliyatini kengaytirish bilan mahsulot ishlab chiqarishni kengaytirishni ham ko‘zda tutishi mumkin. Ko‘pincha, o‘xshash loyihalar ishlab turgan uskunani progressiv xususiyatga ega bo‘lgan va qo‘shimcha foydani ta’minlaydigan yangi uskunaga almashtirishni nazarda tutadi. Bunday paytda ushbu operatsiyaning maqsadga muvofiqligiga ishonch hosil qilish uchun oddiy analitik hisoblash ishlari olib boriladi. Bunga quyidagi murakkab bo‘lmagan misolni ko‘rib chiqamiz.
8-misol. Faraz qilaylik, kompaniya 2 yil oldin 8 ming doll. ga sotib olgan va 5 yilga ishlatilishi hisobga olingan o‘z uskunasini almashtirishning maqsadga muvofiqligini ko‘rib chiqmoqchi. Shunga ko‘ra, birmuncha tejamli yangi uskunani 13,2 ming doll. ga sotib olish va undan 6 yil foydalanish mumkin bo‘lsin. Biroq kompaniya 3 yildan so‘ng ushbu mahsulotni ishlab chiqarishni davom ettirish istagida emas. Shu boisdan kompaniya 3 yildan so‘ng bu yangi uskunani taxminan 5 ming doll. ga sotib yuborishni nazarda tutmoqda. Bundan tashqari, yangi uskunani joriy etish ushbu ishlab chiqarishda jami joriy xarajatlarning yiliga 4 ming doll. ga qisqarishiga olib keladi. Yangi uskunadan foydalanish holatida eskisini 2 ming doll. ga sotib yuborish mumkin. Bunda foyda solig‘i o‘rtacha 30% ni va kompaniya kapitali bahosi 8% ni tashkil etadi.
Ushbu masalani hal etish uchun uskunani almashtirish operatsiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan pul oqimini tuzish va NPV ni hisoblab chiqarish lozim. Loyihani qabul qilish holatida kompaniya birinchi yilning boshlanishiga 13,2 ming doll. hajmida investitsiya sarflab (mablag‘lar chiqimi), uskunani sotib olishi va eskisini 2 ming doll. ga sotishi (pul tushumi) kerak. Albatta, uskunani sotishdan olingan tushum soliqqa tortiladi, shu sababli birinchi yil boshiga sof pul oqimi: NPV = -11800 doll. ni (- 13200 + 2000 - 2000 x 30%) tashkil etadi.
Uskunaning almashtirilishi hisobiga kelgusi uch yildavomida joriy xarajatlarning kamayishidan pul mablag‘lari chiqimining qisqarishi evaziga qo‘shimcha daromadning hosil bo‘lishi kuzatiladi. Ushbu omilning soliq hisoblangandan keyingi miqdoriy ta’siri yiliga 2800 doll. ni (4000 – 4000 x 30%) tashkil etadi. Uch yildan so‘ng esa kompaniya 5 ming doll.ga uskunani sotishdan olgan daromadiga soliq hisoblangandan keyin 3500 doll. (70% x 5000) foyda oladi.
Loyiha bo‘yicha NPV ushbu pul oqimlari asosida quyidagi qiymatni tashkil etadi.
2800 2800 2800+3500
NPV = ---------- + ---------- + ------------- - 11800 = 12221,92 - 11800 = = 421,92 doll.
(1+0,08)¹ (1+0,08)² (1+0,08)³

NPV > 0 bo‘lishi uskunalarni almashtirishning maqsadga muvofiq ekanligini bildiradi.

Investitsiyalarning qoplanish muddati jihatidan tahlili investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning yuqori saviyasini ta’minlashga imkon beradi. Shuningdek turli xususiyatlarga ega bo‘lgan investitsiya loyihalari ichidan eng foydali va samaralisini aniqlash masalasi to‘g‘ri hal qilinishini ta’minlaydi.