11-Mavzu: Talaffuzning taraqqiyoti

Taraqqiyot shunday bir davrga yetib keldiki, endilikda Xorazmning nariyog‘ida turib gapirayotgan odamning so‘zini o‘shliklar baralla eshitaveradi. So‘zu ohang esa, bilasiz, «yuquvchan». Ijtimoiy taraqqiyot tezlashib, texnika vositalaridan foydalanish avj olgani sari shevalararo sintezlashish hodisasi ham kuchayadi, aniqrog‘i, shevalarning sintezlashishi hisobiga adabiy tilning boyishi va umumxalq miqyosida adabiy tilga ko‘chish avj oladi (shevalar esa bora-bora oyoqdan qoladi. Hozir hamma joyda shu hodisaga guvoh bo‘lib turibmiz). Barcha viloyatlarimiz va tumanlarimizda urf-odatlarning o‘zaro yaqinlashuvi va bir xillashuvi yuz berayapti. Bozor iqtisodiyoti sharoiti va tezkor axborot almashish esa umummilliy birikish va yaxlitlanish jarayoni uchun katalizator rolini o‘ynayapti.

Bu vaziyatda har qanday millat oldida bir masala ko‘ndalang bo‘ladi: adabiy tilni mukammallashtirishda qaysi tamoyillar ustunlik qiladi? Orfoepik prinsiplar negizida qay normalar yotadi, ya’ni umummilliy talaffuz qanday bo‘lishi kerak? Bir qarashda, bu arzimas bir gapday, anchayin masala puflab shishirilayotganday bo‘lib tuyilishi mumkin. Ammo tarixga nazar tashlasak, bobolarimiz bizdan boshqacharoq, o‘zbekcharoq, asl turkona ohanglar bilan so‘zlashganiga shubha yo‘q. Aytaylik, Otabek («O‘tkan kunlar»)lar xuddi bizday emas, boshqacharoq, hozirgi afg‘onistonlik o‘zbeklarga o‘xshabroq ketadigan bir tarzda gaplashishgani aniq. Bir mo‘’jiza bo‘lib, Navoiy zamonidagi o‘zbek tirilib kelsa, bemalol musohaba qila olishimizga, masalan, men ishonmayman. Chunki barcha turkiy tillar, jumladan o‘zbek tili ham dinamik — juda tez o‘zgaradi.

Bu-ku, bir tabiiy jarayon ekan, ammo bir zamonda, bir yurtda yashab turib ham, kishilar bir-birining gapini anglamasa, qizig‘i, gapirganida shunga harakat qilsa-chi?

Bu-ku, bir tabiiy jarayon ekan, ammo bir zamonda, bir yurtda yashab turib ham, kishilar bir-birining gapini anglamasa, qizig‘i, gapirganida shunga harakat qilsa-chi?

Bundan yetmish-sakson yillar burun, mustaqilligining o‘ninchi yillarini kechirayotgan Turkiyada til, lug‘at va talaffuz masalasi qanchalik o‘tkir bo‘lib maydonga chiqqani yodga keladi. O‘shanda nima bo‘lgan edi? Lug‘at borasida chet tillar (arab, fors, va b.)dan kirib kelgan so‘zlardan iloji boricha voz kechib, sof turkiy o‘zak asosida so‘z yasash tamoyili tanlandi, natijada, o‘tmish zamonda yaratilgan ilmiy, diniy va adabiy manbalardan uzilish yuzaga keldi (shu davrda lotin alifbosiga o‘tilganligi esa bu uzoqlashishni yanada kuchaytirdi). «Tildagi revolyutsiya» deb nom berilgan til qurilishi bo‘yicha bu tadbirlar intihosida ham keskin bir yo‘l tanlandi: turk adabiy talaffuzi uchun shu paytga qadar qo‘llanib kelgan orfoepiya normalaridan voz kechilib, sobiq poytaxt, mamlakatdagi eng katta shahar Istanbul shevasiga xos talaffuz, yanayam aniqrog‘i — istanbullik yosh xonimlarning so‘zlash ohangi turk talaffuzi uchun norma qilib belgilandi — tilshunoslar shu narsani to‘g‘ri, deb dalillashdi.

ETIBORINGIZ UCHUN RAXMAT

ETIBORINGIZ UCHUN RAXMAT