12-Mavzu: Buddaviylik va xristian dini tarixi va falsafasi Reja

Xristianlikning ta'limoti. Manbalar habar berishicha, xristianlik yahudiy muhitida yuzaga kelgan. Bu esa xristianlikning yahudiylikdan ko‘p jihatdan ta'sirlanishiga sabab bo‘ldi. Xristianlikning asosiy g‘oyasi - Isoning odamzodning xaloskori «messiya» ekanligi yahudiylikda mavjud bo‘lib, oxiratga yaqin kelishi kutilayotgan xaloskor haqidagi ta'limotdan kelib chiqqandir.
Keyinchalik bu ta'limot Xudoning mujassamlanishi yoki Isoning ikki mohiyati - odam mohiyati, xudo mohiyati haqida «gunohni yuvish», ya'ni Isoning o‘zini ixtiyoriy tarzda qurbon qilishi haqiqatdagi ta'limot bilan mustahkamlanadi. Xristianlik muqaddas ruh ota-xudo, o‘g‘il-xudo va muqaddas ruh - uch yuzlik xudo to‘g‘risidagi ta'limot, jannat va do‘zax, oxiratda go‘yo dunyoning oxiriga borish, Isoning qaytishi haqida va boshqa aqidalarni o‘z ichiga oladi.
Xristian jamoasining shakllanishi, uning aqidalarini tartibga solinishi, cherkov munosabatlarining ishlab chiqilishi, diniy tabaqalar tuzumining vujudga kelishi eramizning IV asr boshlarida 324 yili xristianlik Rim imperiyasida davlat dini deb e'lon qilinganidan so‘ng amalga oshdi.
325 yili tarixda birinchi marta Rim imperatori Lisiniya imperiya hududidagi xristian jamoalarini o‘zaro kelishtirish va tartibga solish maqsadida Nikey shahrida I Butun Olam Xristian Soborini chaqirdi. 381 yili Konstantinopolda II Butun Olam Xristian Sobori bo‘lib o‘tdi. Bu soborlarda xristianlik ta'limotining asoslari qabul qilindi va bu asoslar 12 qismda ifodalandi.
Birinchi qismda olamni yaratgan Xudo haqida so‘z yuritiladi.
Ikkinchi qismda Xudoning o‘g‘li Isus Xristosga imon keltirish haqida so‘z boradi.
Uchinchi qismda ilohiy mujassamlaShuv haqida so‘z yuritilib, unga ko‘ra, Iso Xudo bo‘la turib, bokira Bibi Maryamdan tug‘ilgan va inson qiyofasiga kirgan.
To‘rtinchi qismda Isoning azob-uqubatlari va o‘limi haqida so‘z ketadi. Bu gunohlarning kechirilishi haqidagi aqidadir. Bunda Isoning tortgan azoblari va o‘limi tufayli Xudo tomonidan insoniyatning barcha gunohlari kechiriladi deb e'tiqod qilinadi.
Beshinchi qismda Isoning xochga mixlanganidan so‘ng uch kun o‘tib qayta tirilganligi haqidagi aqida keladi.
Oltinchi qismda Isoning meroji haqida so‘z yuritiladi.
Ettinchi qismda Isoning nuzuli (ikkinchi marotaba erga qaytishi) haqida so‘z yuritiladi.
Sakkinchi qism Muqaddas Ruhga imon keltirmoq borasidadir.
To‘qqizinchi qism cherkovga munosabat haqida.
O‘n birinchi qism o‘lganlarning ommaviy tirilishi haqida.
O‘n ikkinchi qismda abadiy hayot haqida so‘z yuritiladi.
Xristianlikning bundan keyingi falsafiy va nazariy rivojida avliyo Avgustinning ta'limoti katta rol o‘ynadi. Beshinchi asr bo‘sag‘asida u dinning bilimdan afzal ekanligini targ‘ib qila boshladi. Uning ta'limotiga ko‘ra, borliq inson aqli bilishga ojizlik qiladigan hodisadir, chunki uning ortida ulug‘ va qudratli YAratuvchining irodasi yashiringan. Avgustinning taqdir haqidagi ta'limotida aytilishicha, Xudoga imon keltirgan har bir kishi najot topganlar safidan o‘rin egallashi mumkin. CHunki imon taqdir taqozosidir.
Keyinchalik bu ta'limot xudoning mujassamlanishi yoki Isoning ikki xil — odam va xudo mohiyati hamda ―gunohni yuvish, ya'ni Isoning o‘zini ixtiyoriy tarzda qurbon kilishi haqidagi taьlimot bilan mustahkamlanadi. Xristianlik Ota-Xudo, o‘g‘il—Xudo va Muqaddas Ruh— Uch yuzlik Xudo (Tripitiy) to‘g‘risidagi ta'limotni, jannat va do‘zax, oxirat, Isoning qaytishi haqidagi va boshqa aqidalarni o‘z ichiga oladi. Xristian jamoasining shakllanishi, aqidalarining tartibga solinishi, cherkov munosabatlarining ishlab chiqilishi, diniy tabaqalar tizimining vujudga kelishi milodning IV asri boshlarida, ya'ni 324 yili xristianlik Rim imperiyasida davlat dini deb e'lon qilinganidan so‘ng amalga oshirildi. 325 yili tarihda birinchi marta Rim imperatori Litsiniya imperiya hududidagi xristian jamoalarini o‘zaro kelishtirish va tartibga solish maqsadida Nikeya shahrida 1-Butun Olam Xristian soborini (o‘tkazilgan 21 sobordan birinchisi) chaqirdi. Bu soborda «e'tiqod timsoli»ning (Credo) dastlabki tahriri qabul kilingan, Pasxani bayram kilish vaqti belgilangan, ariychilik qoralangan (Ariy Aleksandriya shahridan chikqan ruhoniy; 318 yilda o‘g‘il — Xudo va Ota — Xudoning yagona mohiyati haqida cherkov ta'limotiga qarshi chiqib, Isoni ilohiy xususiyatlari va shon-Shuxrati jihatidan Ota — Xudodan keyin turadi, chunki Ota-Xudo azaliy va abadiy, Isoni u yaratgan deb targ‘ib qilgan). 20 ta kanon, jumladan, Aleksandriya, Rim, Antioxiya, Quddus mitropolitlarining imtiyozlari to‘g‘risidagi qoidani ishlab chikqan. 381 yili Konstantinopolda II Butun Olam Xristian sobori bo‘lib o‘tdi. Bu soborda Nikeyada qabul qilingan «e'tikod timsoli»ga aniqlik kiritish, ariychilar, evnomiychilar, fotinianlar, savelianlar kabi adashgan firqalar bilan kurashish masalalari ko‘rilgan.