12-mavzu. Iqtisodiy koʻrsatkichlarni prognozlashda ekonometrik modellardan foydalanish

3. Ekonometrik tenglamalar tizimi yordamida bashoratlash uslubiyoti.
Ekonometrik tenglamalar tizimi uch xilga boʻlinadi:
a) tizimga bir-biri bilan bogʻlanmagan tenglamalar kiradi. Har biri alohida echilib, umumiy iqtisodiy-matematik modelni bir qismi boʻlib koladi;
b) tizimga bir-biri bilan bogʻlangan statistik xususiyatga ega boʻlgan tenglamalar kiradi.
Masalan, ishlab chiqarilgan mahsulotga bir nechta omillar, ya’ni ishchilar soni va asosiy fondlar oʻz ta’sir kuchini koʻrsatadilar. Oʻz navbatida, ishchilar soni aholi soni bilan va asosiy fondlar miqdori kapital qoʻyilmalar bilan bogʻlangan.

Buning natijasida ekonometrik tenglamalar tizimi quyidagi koʻrinishda yozilishi mumkin:

Y = f (OPF, PPP)
PPP = f(L)
OPF = f (KK),
bu erda Y - asosiy koʻrsatkich, RRR - ishchilar soni, OPF - asosiy fondlar hajmi, L - aholi soni, KK - kapital qoʻyilmalar.
v) tizimga dinamik xususiyatga ega boʻlgan tenglamalar kiradi. Bu tizimga kiradigan tenglamalar faqatgina har biri vaqt davrida bogʻlanishi borligini aniqlamasdan, ilgari boʻlgan omillararo bogʻlanishini borligini ham tahlil qilish mumkin (t-1).
Masalan, bir jarayon tahlil etish uchun va uni asosiy koʻrsatkichlarni prognoz davriga hisoblash uchun berilgan ma’lumotlar asosida, ya’ni yalpi mahsulot (VAL), ishchilar soni (RRR), asosiy fondlar (OPF), ish xaqi fondi (ZAR), kapital qoʻyilmalar (KV), har yili ishga kirgizadigan asosiy fondlar (OWF) kabi koʻrsatgichlarni tenglamalar tizimi orqali ezib chikamiz:
VAL = f(OPF,PPP) (1)
PPP = f(VAL,ZAR) (2)
ZAR = f(VAL,KV) (3)
OWF = f(KV,OPF) (4)
OPF = f(OPF(-1),KV) (5)
KV = f(FN) (6)
FN = f(ND) (7)
YUkoridakeltirilgantenglamalartizimibirbiribilanbogʻlanib, ketma-ket hisoblanadi, ya’ni (7) tenglamaechilib, uninatijalariomilsifatida (6) tenglamagakapitalquyilmalar hisoblashuchunishlatiladi. Uzvaqtida (6) tenglamaninatijalari (5) tenglamaniechishuchunishlatiladi.
Buekonometriktenglamartizimidaprognozvaqtigabirkoʻrsatkichaniqlanib, uninatijasiorqalikolganasosiykoʻrsatkichlarnianiqlashmumkin. Modeliqtisodietgamosboʻlganyulanishlarni, bogʻlanishlarniaksettirishkerak.