12-mavzu. Xalqaro savdo to‘g‘risidagi iqtisodiy ta’limotlar

Xalqaro mehnat taqsimotini tadqiq etishning tanqidiy yo‘nalishi
Xalqaro mehnat taqsimoti tadqiqotlari bo‘yicha tanqidiy yo‘nalishning kelib chiqishi odatda argentinalik R.Prebish va Amerikalik G.Zinger nomi bilan bog‘lab tushuntiriladi. Ular haqiqatdan ham birinchi bo‘lib xalqaro mehnat taqsimotining o‘zaro foydali xarakteri to‘g‘risidagi tezisga qarshi chiqqan va sanoati rivojlangan
mamlakatlar agrar mamlakatlar hisobiga boyib borishini ko‘rsatib bergan tadqiqotchilar hisoblanadi. Lekin aynan shunday g‘oyalarni boshqa atoqli iqtisodchilar - shvetsiyalik G.Myurdal, angliyalik T.Balog, frantsiyalik F.Perru, braziliyalik S.Furtado, amerikalik U.Lyuis va Xirshmanlar ham ilgari surgan. Bu iqtisodchilarning qiyosli ustunlik nazariyasiga tanqidi qarashlari asosan uning metodologiyasiga qaratilgan. Ularni mazkur nazariyadagi ikkita jihat qanoatlantirmagan. Birinchidan, qiyosli ustunlik nazariyasi muvozanatlik prinsipi
asosida qurilgan. Uning tarafdorlari tadqiqotida iqtisodiy jarayonlar mayatnik harakatiga o‘xshatiladi, ya’ni muvozanat kuchlarining buzilishi ertami, kechmi uning avvalgi yoki ancha yuqori darajada qayta tiklanishi bilan tugallanadi. Haqiqatda esa unday emas, deb hisoblaydi. Yuqorida ko‘rsatilgan iqtisodchilar va muvozanatlik yondashuviga kumulyativ (harakatning bir tomonga yo‘naltirilishi) prinsipini qarshi qo‘yadi. “Agar bir omil 0‘zgarsa, - deb yozadi G.Myurdal, - unda
ikkinchi bir omilda albatta o ‘zgarish bo‘ladi. Natijada o‘zaro ta’sir ko‘rsatishning kumulyativ jarayoni kuchaydi... yoki qandaydir bir omilning o‘zgarishi, qanday sababdan bo‘lishidan qat’iy nazar, kumulyativ samaraning yalpi ta’siri tufayli barcha tizimni muayyan yo‘nalishda harakatga keltiradi”. Boshqacha qilib aytganda, buzilgan muvozanat avtomatik tarzda qayta tiklanmaydi, balki namuvozanatlikni
kuchaytiruvchi va tizimda sifat o‘zgarishiga olib keluvchi kuchlarni kelitirib chiqaradi.
T.Balogning “Teng huquqli bo‘lmagan sheriklar” asarida nomuvozanatlikning kuchayishi to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Unda xalqaro savdo jarayonida rivojlangan va qaloq mamlakatlar o‘rtasidagi uzulishning kuchayib borishi, bunday savdo ishtirokchi mamlakatlar iqtisodiyotini o‘zaro to‘ldirib borishiga ta’sir ko‘rsatmasligi, balki daromadlar va resurslarni jamg‘arish va taqsimlash imkoniyatlaridagi kumulyativ tengsizlikning kuchayishini kelitirib chiqarishi ko‘rsatib beriladi. Garchi xalqaro savdo natijasida jahon daromadlari ko‘payib borishi mumkin bo‘lsada, shunga qaramay, kambag‘al hududlarning qoshshoqlashuvi kuchayib bormoqda. Ancha rivojlangan mamlakatlarga kelsak, savdo ularning resurslarini ko‘paytirib, ustunligini yana ham oshirmoqda. T.Balogning mulohazalarini mantiqan oxiriga etkazgan S.Furtado hisoblanadi. Uning fikriga ko‘ra, xalqaro iqtisodiy munosabatlarda tengsizlik huquqi shu darajaga borib etdiki, rivojlanayotgan mamlakatlarni xo‘jalik subyektlari sifatida gapirish biron ma’no kasb etishi qiyin. Xalqaro milliy korporatsiyalarning paydo boiishi bilan qoloq mamlakatlar o‘z mohiyatiga ko‘ra iqtisodiy suvyerenligini yo‘qotdi, jahon kapitalistik xo‘jaligining “qaram podtizimsiga” aylandi. Furtado qayd qilib o‘tganidek: “Qoloq iqtisodiyotda rivojlanish ko‘pincha xorijiy korxonalarning keng tarqalishiga bog‘liq bo‘ladi va shu ma’noda bunday rivojlanish “xalqaro” hisoblanadi. Ushbu xorijiy korxonalarning faoliyati ko‘rilayotgan podtizim tashqarisida qabul qilinadigan qarorlarga asoslanadi”. Qiyosli ustunlik nazariyasi metodologiyasi tanqidining ikkinchi, asosiy yo‘nalishi iqtisodiyotning ijtimoiy o‘lchamiga qaratilgan. Xalqaro mehnat taqsimotining neoklassik konsepsiyasi tarafdorlari ham, “mahsulotning hayotiy sikl” nazariyachilari ham xo‘jalik yuritishning ijtimoiy masalalarini nazardan chetda qoldirishgan. Ijtimoiy masalalar esa, tanqidiy yo‘nalish vakillarining ta’kidlashicha, “sof iqtisodiy” faoliyatga o‘ziga xos tarzda ta’sir ko‘rsatadi. Yuqorida aytilganlarni U.Lyus quyidagi misolda tasdiqlab beradi. Ikki mamlakat - rivojlangan va qoloq - tayyor mahsulot va xomashyo ayirbosh qilyapti deb faraz qilamiz. Agar “s o f’ neoklassik
nazariya nuqtayi nazaridan olib qarasak, unda ayirboshlash shaxshubhasiz o‘zaro foydali deb tan olinadi. Lekin kam rivojlangan iqtisodiyotning o‘ziga xosligini hisobga olib salgina o‘zgartirish kiritsak, xulosa butunlay boshqacha chiqadi. Ko‘pchilik qoloq mamlakatlarda juda past mehnat unumdorligiga asoslangan ancha ko‘p natural xo‘jalik sektori amal qiladi. U yerda ish haqi past bolganligi sababli ortiqcha ishchi kuchi eksport sektoriga doimo oqib o‘tadi. Shuning uchun rivojlanayotgan mamlakatlar eksport sektorida unumdorlik qanchalik oshmasin, undagi ish haqi darajasi baribir natural xo‘jalikdagi past mehnat unumdorligi bilan aniqlanadi. Modomiki export sector tadbirkorlarning foydasi, U.Lyus bo'yicha, xalqaro miqyosda tenglashar ekan, mehnat unumdorligining o‘sishi natijalaridan rivojlangan mamlakatlar iste’molchilari foyda ko‘radi. Birining ikkinchisi
tomonidan ekspluatatsiya qilinishi ko‘rinib turibdi.Xo‘jalikni boshqarishning ijtimoiy jihatlari tahlili, tanqidiy yo‘nalish tarafdorlarining ta’kidlashicha, o‘zaro tartib yondashuvini taqozo etadi, ya’ni iqtisodiy jarayonlarning huquqiy, siyosiy, madaniy an’analar, psixologiya va shu kabilar bilan o‘zaro ta’sirini o‘rganish talab qilinadi. Bunday metodologik ko‘rsatma ba’zi bir ijobiy natijalarga erishishga imkon berdi. Masalan, mustamlakachilik xukmronligi va mustamlakachilikning emirilishi davridagi jahondagi etuk mamlakatlar siyosatini konkret tadqiqot qilish asosida G.Myurdal, F.Perru va ularning hamkasblari qaram mamlakatlarda aniq maqsadga yo‘naltirilgan asimmetrik (muvozanat buzilgan) iqtisodiyotni shakllantirish mexanizmini ochib berdi va shu bilan “uchinchi dunyodagi” og‘ir, mushkul ahvol uchun javobgarlikning bir qismi kimning bo‘yniga tushishini ishonarli qilib ko‘rsatib berdi. G.Zinger, T.Balog, S.Furtadolarning “namoyish samarasi” atalmish tahlili o‘zaro tartib yondashuvini unumli qo‘llashga yana bir misol bo‘la oladi. Bu iqtisodchilarning kuzatishi bo‘yicha, qoloq mamlakatlarga eksport qilinayotgan tovarlar bu yerda nafaqat iste’mol buyumlari vazifasini o‘taydi, balki yuqori rivojlangan mamlakatlar turmush tarzi to‘g‘risida axborot tarqatish vazifasini ham o‘taydi va bu mahalliy aholining ancha boy qatlamiga “namoyish ta’sirini” o‘tkazadi. Yer egalari, burjuaziya va amaldorlar rivojlangan mamlakatlarning iste’mol andozalarini qabul qilishga kirishadi. Natijada avvalari ko‘yilgan daromad egalarining iste’moli uchun import qilinadigan tovarlar endi
mahalliy sanoat tomonidan ishlab chiqarilishi kuchayadi. Shu bilan
zaruriy buyumlarni ishlab chiqarish uchun mo‘ljallangan capital qo‘yilmalari qisqaradi. Nega bunday jadal “rivojlanish” ko‘pincha aholi turmush darajasining pasayishiga olib kelishi shunday ko‘rinib turibdi.