129 o’rta asrlarda sharq falsafasi? Sharq falsafasi

GEOGRAFIK DETERMINIZM
Ijtimoiy falsafaga doyr fikrlar rivojida o’ziga xos ahamiyatga era ta’limotlardan biri geografik determinizmdir. Ushbu yo’nalish vakillari jamiyatni tahlil qilishda tabiiy muxitning ustivorligiga tayanadilar.
«Tabiat» tushunchasini an’anaviy ravishda keng va tor ma’noda talqin etish mumkin. Birinchi holda bu tushuncha bizni urab turgan jamiki borlikni, butun dunyoni uning barcha voqea va xdsisalari bilan: «cheksiz uzgarmas materik bulaqlardan tortib kosmik tizim va xayvonot olami hamda ijtimoiy xdyotni» o’ziga kamrab oladi. Albatta, bunday tushunishda jamiyat va tabiatni bir-biriga karama-karshi kuyish mantikan noto’g’ri. Agar tabiat barcha borlikni, vokelikni o’ziga kamrab olsa, unda inson x,am, jamiyat ham tabiatning bir bulagi x,isoblanadi.
Agar biz «tabiat tushunchasini» tor ma’noda, ya’ni borlik, butun dunyo ma’nosida emas balki inson va jamiyatni urab turgan tabiiy geografik xdsisa sifatida talqin kilsak unda bu tushuncha butunlay boshqa ma’no kasb etadi. Bu xdlda tabiat deganda inson yashashi uchun yaratilgan jamiyatdan tashsari mavjud butun moddiy dunyo tushuniladi. Bu tabiiy sharoitlar o’ziga quyidagi komponentlarni oladi: 1) iklim; 2) joyning tuzilishi; 3) yerning xrsildorlik darajasi; 4) usimlik va xdyvonlar; 5) foydali kazilmalar va boshqa xom ashyo manbalarining mavjudligi; 6) suv resurslari va boshqalar.
Determinizm (lotincha: determino -aniqlayman) — barcha hodisalarning oʻzaro obyektiv qonuniy aloqadorligi va sababiy bogʻlanishi toʻgʻrisidagi falsafiy taʼlimot (qarang Sabab va oqibat). Indeterminizmning qaramaqarshisi. D.ning mazmuni sababiyat tushunchasida ifodalanadi, yaʼni bunda bir hodisa (sabab) muayyan sharoitda zaruriyatni tugʻdiradi, bu esa boshqa hodisa (oqi-bat)ni vujudga keltiradi. U inson ongiga bogʻliq emas. Yunon faylasuflari Geraklit, Demokrit, Epikur hamda sharq mutafakkirlari Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Ulugʻbek va b. ham D.ni eʼtirof etishgan. D. prinsipi ilmiy bilimning barcha sohalarida yoʻlyoʻriq koʻrsatuvchi, haqiqatni bilishning samarali vositasi boʻlib xizmat qiladi.
144)falsafa insonning mohiyati to’risida,antroposotsiogenezda tabiiy va ijtimoiylikning o’zaro mutanosibligi.