13-Mavzu: Institutsionalizm yo’nalishini mohiyati va axamiyati Institutsionalizmning kelib chiqishi va undagi yangi rahnamolar

Barqaror va Uzoqni ko’ruvchi Kapitalizm
Veblen biznes davri nazariyasining rivojidagi sanoat va moliyaviy xizmatlar bilan uzoq davrlardan beri davom etayotgan kapitalizm tendensiyalaridagi olib sotarlik qilish o’rtasidagi farqga diqqatini qaratdi. Bu davrning rivojlanish bosqichi davomida biznes odamlarining moliyaviy o’yinlari kredit hajmining oshib borishiga olib keldi va balandroq qiymatlar korporatsiyalarning noaniq qobiliya-tida foyda olish uchun joylashtirildi. Qo’shimcha kreditlarning uncha ahamiyati bo’lmaganidek, kapital xizmat qiymati ko’tarildi. O’zini mustahkamlash jarayoni davomida kredit hajmi va sifatli mahsulotlarning qiymati ikkinchi darajali bo’lishi ularning narxlari ko’tarilishi bilan keng davom etdi. Lekin tez orada sifatli tovarlar hokimiyatining daromad keltirishi va ularing qiymati ishonchli narxlarda ko’rsatilishi o’rtasida katta bo’shliq yuzaga keldi va tugatish va kamaytirish davri boshlandi.
Narxlarning tushishi, ishlab chiqarish hajmi, xizmat va kreditlarni kamay-tirish, ko’proq realistik asosdagi firmani qayta sarmoyaga aylanishini boshqardi. Bu davrning tushkunlik bosqichi davomida, kuchsizroq firmalar kattaroq, kuchli-roq firmalar tomonidan siqib chiqarildi yoki egallab olindi va Amerika sanoati-dagi mulkchilik va nazorat jamligi kamroq qo’llarga o’tdi. Bu davrning tushkunlik bosqichi o’zini to’g’irlash kuchlarini o’z ichiga oladi chunki haqiqiy ish haqi tushdi va foyda chegaralari oshdi. Yakunida ortiqcha kredit iqtisodiyotni va biznesning moliyaviy qiymatini siqib chiqardi, muvozanat varaqalarida tushun-tirilishi natijasida sanoat ishlab chiqarish hajmi ko’proq o’rtacha rivojlandi.
Veblenning barcha yozuvlari sistemaning uzoq davom etgan tendensiyalarini muhokama qilgan bo’lsada, bu muammolar uning Bekorchi sinf nazariyasi, Biznes faoliyati nazariyasi va “Sotsializm nazariyasidagi ba’zi e’tiborga olinmagan jihatlar ” asarida mukammal yoritilgan. Marksistik kapitalizm tahliliga tanqidiy yondoshgani kabi Veblen ham ortodoksal nazariyaga tanqidiy yondoshdi.
Veblenning kelajak haqidagi taxminlarida sanoat xizmatlari va manfaatlariga zid kelgan moliya orqali keskinlik va konflikt yuzaga keladi. U Bekorchi sinf nazariyasi tahlillarida maslahat beradi raqobat, daromad va tovarlarning iste’moldagi nohaq taqqoslanishini boshqaradi, iqtisodiyotda ko’zga ko’ringan istemol bo’linishi va ko’rinib turgan isrofgarchilikni, reklama qilish va marketing narxlarini ko’taradi. Biz insoniyat rivojiga xalaqit bergan tovarlar oqimi o’sishini qabul qila olamiz, chunki sanoat har doim foyda izlovchi biznes odamlari tomonidan boshqarilgan. Nima bo’lganda ham ishlayotgan aholi va muhandislar o’zlarining kundalik assotsatsiyalarida dalilning mohiyati, sabab va natija o’rtasidagi aloqa orqali sanoat xizmati paydo bo’ladi, sistema nazorati kuchayadi, sanoat iqtisodiyoti uning so’zini bajaradi.¹⁰
Veblenning fikriga ko’ra, Marks adashganligiga qaramasdan, uning bashora-tida kapitalizm revolyutsiyalar natijasida pasayadi, kambag’al kambag’alroq bo’lib o’sadi, kapitalizm tugashi mumkin bo’lib qoladi chunki ishchi sinflar sistema rivojlangani sari o’zlarini birmuncha kambag’alroq his qiladilar. Veblen iste’mol namunalaridagi raqobat kapitalizm ostida qudratli kuchlarni dunyoga keltirishi va u tizmda ziddiyatlar va ishchi sinflar guruhida norozilik paydo qilishi, xususiy mol mulk yakunini boshqarishiga ishonadi.
Maslahat shuki, kapitalizm tugashi mumkin, chunki individuallikning kapita-lizm bilan aloqadorligi veblen tahlilining mantiqqa mos kelmaydigan yana bir xususiyatiga misol bo’ladi. Marks fikrlariga zid ravishda Veblen quyidagicha maslahat beradi, kapitalizm muvaffaqiyatsizligi sababli emas balki o’zining muvaf-faqiyatliligi sababli tugaydi.
Veblen fikrini ochiq va to’liq bayon etishdan bosh tortadi va bularning barchasi haqiqatda sodir bo’lmasligi mumkinligini aytadi. Kapitalizm va xususiy mulkchilik kelajagi mavhum. Bitta bo’lishi mumkin bo’lgan narsa, ishchilar sinfi orasida ilmiy va texnologik pozitsiyaning o’sishi kuzatiladi va muhandislar biznes odamlari o’rniga boshqaradi, shunday qilib iqtisodiyot texnologik kasb nazoratiga o’tadi. Veblen aytgan bu rivojlanishlar sodir bo’lsa, buning ma’nosi mulkchilik yo’q bo’lishining tugashi, moliyaviy manipulyatsiya va foyda izlash bo’ladi va sanoat insoniyat uchun foydali bo’lgan tovarlar ishlab chiqarishga yo’naladi.
Yana bir narsa yuz berishi ehtimoli mavjud, bu haqiqiy sotsialistik revolyut-siyaga o’rin, sinflar o’rtasidagi tafovut, bir sulola tomonidan boshqariluvchi siyosat va xalqaro dushmanlik tugatilishi kerakligini bildiradi. Shuningdek iqtisodiy va siyosiy harakatlar, ishchi sinf va muhandislar o’zlarining ozodlik kurashchisi umidi, janjalga moyillik maqsadini va xalq hokimiyatining pasayishini to’g’ridan-to’g’ri politsiya maqomiga qarzga berdi. Evolyutsiyaning Darvin nazariyasi chuqur ildiz otgan edi, Veblen Marksdek xatoga yo’l qo’ymasdan, kelajakni dalillar bilan bashorat qildi. Veblenning qarashlaridagi bo’lishi muqar-rar bo’lgan yagona narsa bu kelajakning o’zgarishi edi. Bilim saviyasi past institutlar dalilning mohiyati sababli muvaffaqiyatga erishadi va texnologiya aniq ko’rinadi: Ikki dushmanlik ruhidagi omillarning qay biri uzoq davom etgan mavhum taxminlari kuchliroq ekanligini isbotlay oladi, lekin bu hisoblanadigan kelajak ularning biriga yoki boshqasiga tegishli. Buni ko’proq aytish mumkinki, biznes faoliyatining to’liq hukmronligi har doim vaqtinchalikdir¹¹.