14-ma`ruza. Ishlab chiqarish omillari. (Kapital qo`yilmalar va kapital bozori. Mehnat bozori va korxonalarda mehnat resurslaridan foydalanish.) Reja

Differentsial renta. Absolyut rentani qaraganimizda, erning sifati, joylashuvi bir xil deb faraz qilgan edik. Haqiqatda esa erlar hosildorligi bo`yicha hamda joylashuviga ko`ra bir-biridan farq qiladi. Faraz qilaylik, tabiiy hosildorligi bo`yicha 3 xil er bo`lsin, ya`ni, yaxshi, o`rtacha va yomon erlar. Bu erlarning hosildorligi har xil bo`lganligi uchun, ularning teng o`lchamdagi uchastkalariga teng miqdorda kapital va mehnat sarflasak, turli xil natija olamiz. Hosildorligi yuqori bo`lgan erdan, boshqa erlarga nisbatan ko`proq hosil olamiz va bu ortiqcha olingan hosil erning faqat tabiiy hosildorligi bilan bog`liqdir. Yaxshi hosildor erga renta o`rtacha er rentasiga ko`ra yuqori, o`rtacha er rentasi esa yomon er rentasiga ko`ra ko`p bo`ladi, yomon er egasi esa sof iqtisodiy renta oladi (17.8-rasm).
Eng yaxshi er egasi har bir gektar erdan har oyiga differentsial renta ni oladi, o`rtacha er egasi - rentani. Yomon erning rentasi nolga teng. Xuddi shunga o`xshash differentsial rentalarni erlarning joylashuviga ko`ra ham aniqlash mumkin.


14.8-rasm. Differentsial renta

Er narxi er rentasini kapitalizatsiya qilish yordamida aniqlanadi. Faraz qilaylik, ma`lum bir er uchastkasi o`lchami er egasiga bir yilda renta (so`mda) keltirsin. Demak, er narxi kelajakda olinadigan er rentasining diskontirlangan (keltirilgan) qiymatiga teng:

3. Mehnat bozorining umumiy tavsifi

Ishlab chiqarish omillari bozori deganda, mehnat, xom ashyo, kapital, er va boshqa ishlab chiqarish resurslari bozori tushuniladi. Resurslar bozoridagi talab va taklif iste`mol tovarlari bozori ta`sirida shakllanadi. Shuning uchun ham resurslarga bo`lgan talab hosila talab bo`lib, firmaning ishlab chiqarish hajmidan va uning xarajatlariga bog`liq.

Ishchi kuchiga bo`lgan talabni alohida firma uchun qaraymiz. Bozor (tarmoq) talabini aniqlash uchun tarmoqqa qarashli firmalar talablari yig`ib chiqiladi.
Faraz qilaylik, firma ishlab chiqarish omillaridan foydalanib mahsulot ishlab chiqaradi. Boshqaruvchi firmaga yana qo`shimcha qancha ishchi kuchini yollashni aniqlamoqchi. Buning uchun firma har bir qo`shimcha ishchi kuchini yollashdan qancha daromad olishni va ushbu birlik yollangan ishchi kuchidan foydalanish uchun qancha xarajat ketishini bilishi kerak bo`ladi.
Qo`shimcha yollangan bitta ishchi kuchidan olinadigan qo`shimcha daromad mehnatning chekli daromadliligi deyiladi va u orqali belgilanadi.
Mehnatning chekli daromadliligi ning iqtisodiy ma`nosi shundan iboratki, ya`ni u qo`shimcha bir birlik ishchi kuchidan foydalanib qo`shimcha ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini , qo`shimcha bir birlik ishlab chiqarilgan mahsulotdan olinadigan qo`shimcha daromad ga ko`paytirish orqali aniqlanadi:
, (1)
bu erda - mehnatning chekli daromadliligi;
- mehnatning chekli mahsuloti;
- chekli daromad.
Ushbu muhim bo`lgan (1) munosabat iste`mol bozori raqobatlashganmi yoki yo`qmi har qanday raqobatlashgan omillar bozori uchun o`rinlidir.
Masalan, kapital bozori uchun:

bu erda - kapitalning chekli daromadliligi;
- kapitalning chekli mahsuloti;
- chekli daromad.
Er bozori uchun:
.
Raqobatlashgan bozor sharoitida chekli daromad bozor narxiga teng, ya`ni bo`lgani uchun, chekli mehnat daromadliligi quyidagicha aniqlanadi:
(2)
Chekli daromadning kamayish qonuniga ko`ra, mehnatning chekli mahsuloti ish vaqti uzayishi bilan kamayib boradi. Demak, chizig`i narx o`zgarmasa ham pastga qarab yo`nalgan bo`ladi (16.1-rasm).