14-Ma’ruza: Rolikli va tekis turtkichli kulachokli mexanizmlarning minimal radiusini aniqlash va profilini loyihalash

KA
DK
OD
BO
DA
BD
tg





. 
 
 
 
(14.1) 
(14.1) ifodani tashkil etuvchilarni 5.5-rasmga muvofiq quyidagicha aniqlaymiz 
1

d
dh
v
BO
y
Ay



, 
e
OD

, 
2
2
min
e
r
DK


, 
h
KA

, 

---

bunda e-kulachokning aylanish oʻqidan turtkichning yoʻnaltiruvchisigacha boʻlgan eng qisqa 
masofa (dezaksial); r
min
-kulachokning minimal radius vektori; h-turtkichning siljish masofasi.
Parametrlarni yuqorida aniqlangan qiymatlarini (14.1) ifodaga qoʻyib quyidagini hosil 
qilamiz 
h
e
r
e
d
dh
tg




2
2
min
1


.
(14.2) 
Dezaksial e masofani oldidagi musbat ishora uni O markazidan oʻngda joylashganligini, 
manfiy ishora esa chapda joylanganligini bildiradi. 
(14.2) ifodadan koʻrinadiki, tanlangan harakat qonuni s
2
=s
2
(φ
1
) (bu yerda h=s
2
 ekanligini 
inobatga olish zarur) va kulachokning e oʻlchami kulachokning minimal radius vektori boʻyicha 
chizilgan aylana orqali aniqlanadi. 
Kulachokning minimal radiusi r
min
qancha kattalashib borgan sari, bosim burchagi 
kamayib boradi, lekin kulachokli mexanizmning oʻlchamlari kattalashadi, bu esa mexanizmning 
foydali ish koeffitsientini kamayishiga olib keladi. Agar mexanizmda turtkichning 
yoʻnaltiruvchisi kulachokning aylanish markazidan oʻtsa, ya’ni e=0 boʻlsa, u holda (14.2) ifoda 
quyidagicha koʻrinish oladi 
2
min
1
2
s
r
d
ds
tg




. 
(14.3) 
14.2-rasm. 
Rolikli turtkichli kulachokning minimal radiusini aniqlash uchun, kulachokli mexanizm 
harakatining butun davri uchun bosim burchagining qiymatini s
2
 va v
2
 larga bog’lanish grafigini 
qurib olamiz. Qurilgan grafik nosimmetrik hisoblanadi (14.2-rasm). Os
2
oʻqqa nisbatan bosim 

---

burchagining maksimal qiymatiga teng boʻlgan burchak ostida qurilgan grafikning ikki 
tomonidan urinmalar oʻtkazamiz. Urinmalarni grafik bilan urinish nuqtalari A va B, oʻzaro 
kesishgan nuqtasini esa O
1
bilan belgilaymiz. Urinmalarning oʻzaro kesishgan nuqtasi O
1
kulachokning aylanish markazi boʻlib, bu nuqatdan koordinata boshigacha boʻlgan masofa esa 
kulachokning minimal radiusi r
0
hisoblanadi. Grafikning assimetrik holatidan siljish masofasi 
esa ye dizaksial masofadir. 
Agar dezaksial masofa yeʹ masofa berilgan boʻlsa va uni oʻzgartirishga ruhsat etilmasa, u 
holda Os
2
oʻqdan yeʹ masofa oʻlchab, Os
2
oʻqqa parallel toʻg’ri chiziq oʻtkazamiz. Bu toʻg’ri 
chiziqni Ov
2
oʻq bilan kesishgan nuqtasini CA nuqtalardan oʻtkazilgan urinma bilan kesishgan 
nuqtasini Oʹ bilan belgilasak, COʹ kesma hosil boʻladi. Kulachokning aylanish markazini 
shtrixlangan yuzaning har qanday nuqtasini tanlash mumkin. Agar A nuqtadan oʻtkazilgan 
urinma bilan S nuqtadan oʻtkazilgan toʻg’ri chiziqni kesishgan nuqtasi Oʹ ni kulachokning 
aylanish markazi deb olinsa, u holda bu kulachokning minimal radiusi r