14-маввзу. O‘zgarmas tok dvigatellari

O’zgarmas tok dvigatelni reostatli ishga tushirish. Quvvati 
kVt 
bo’lganida ishga tushirish tokini kamaytirish uchun yakor zanjiriga ketma-ket qilib 
ishga tushirish reostatini ulanadi. Ishga tushirish jarayoni silliq o’tishi uchun ishga 
tushirish reostat qarshiligi alohida elementlardan iborat bo’lgan ko’p pog’onali 
qilib bajariladi. Bu holda ishga tushirish toki quyidagiga teng bo’ladi: 

---

(5.3.18) 
bu yerda 
– ishga tushirish reostatining qarshiligi. 
O’zgarmas tok dvigatelni ishga tushirish davri 
nisbatan kamligi uchun 
ishga tushirish reostatining qarshiligi shunday tanlanadiki, bunda ishga tushirish 
toki 
bo’lishi kerak. 
Quvvati katta bo’lgan o’zgarmas tok dvigatellarini ishga tushirish uchun 
reostatlarni qo’llash maqsadga muvofiq bo’lmaydi, chunki bunda o’zgarmas tok 
dvigatel aylanuvchi qismlari massasining momenti 
ga to’g’ri proportsional 
bo’lgan energiya isroflari katta bo’ladi. SHuning uchun bunday o’zgarmas tok 
dvigatelni ishga tushirishda kuchlanishni kamaytirish yo’li maxsus ishga tushirish 
agregatidan foydalanib amalga oshiriladi. Masalan, elektrovozning tortish 
o’zgarmas tok dvigatellarini ishga tushirishda yoki elektr dvigatellarini «generator 
− dvigatel» sxemasi yordamida ishga tushiriladi. 
Parallel qo’zg’atishli dvigatelni ishga tushirish. Reostatli ishga tushirish 
amalda eng ko’p qo’llaniladigan usul hisoblanadi. 5.3.2-rasmda uchta 
, ,
uchli ishga tushirish reostatining sxemasi ko’rsatilgan. Ko’rilayotgan reostat o’zaro 
ketma-ket ulangan to’rtta pog’onadan iborat. Bular 6 ta kontaktga ega bo’lib, 
ulardan boshlang’ichi − nol 
, to’rtta 1

4 oraliqdagi va oxirgisi 5–ishchidir. 4– 
pog’onaning oxiri 5–kontakt va 
harfi bilan belgilangan ulanish joyiga 
birlashtirilgan: 
harfi bilan belgilangan misdan yasalgan yoy esa harfi bilan 
belgilangan ulanish joyiga birlashtirilgan. Siljiydigan kontaktlari reostatining 
tutqichiga mahkamlangan va 
harfi bilan belgilangan ulanish joyi bilan 
biriktirilgan bo’lib, bu kontaktlar yordamida tarmoq simining biriga ulanadi.
Ishga tushirishdan oldin reostatning tutqichiga mahkamlangan siljiydigan 
kontaktning uchi
kontaktida bo’lilishi shart. 

---

Yakor zanjiridagi ishga tushirish tokining cheklangan qiymatida ishga 
tushirish momentini oshirish maqsadida asosiy qutb magnit oqimining qiymatini 
ko’paytirish uchun qo’zg’atish tizimidagi rostlash reostatining qarshiligi 
bo’lishi kerak (5.3..2,a-rasm). Ishga tushirish reostatining tutqichini kontakt 
dan 
kontakt 
ga ko’chirganda qo’zg’atish chulg’amiga qiymati
bo’lgan 
kuchlanish beriladi, yakor chulg’amiga esa, uning zanjiri bu holda ishga tushirish 
reostatining to’la 
qarshiligiga ulanganligi sababli, past 
kuchlanish beriladi. Natijada qo’zg’atish chulg’amidagi tokning qiymati katta 
bo’lib, yakor zanjiridan esa (5.3.18) tenglama bilan aniqlanadigan tok o’tadi. Ishga 
tushirishning boshlanishida yakorning aylanish chastotasi 
bo’lganligidan 
(5.3.18) tenglamadagi 
bo’ladi. 
Agar yakor reaktsiyasi o’zgarmas tok dvigatelning asosiy magnit oqimiga 
ta’sir qilmaydi deb hisoblab, unda
bo’ladi. Tok
ga 
boshlang’ich ishga tushirish momenti to’g’ri keladi: 
. (5.3.19) 
Agar bu moment 
bo’lsa, unda o’zgarmas tok 
dvigatelning yakori aylana boshlaydi. Bunda yakor chulg’amini hosil qiladigan 
o’tkazgichlar o’zgarmas magnit oqimning kuch chiziqlarini kesadi va 
bo’lganligidan, bu o’tkazgichlarda yakorning aylanish chastotasi ga 
proportsional bo’lgan teskari EYUK vujudga keladi (5.3.2,c-rasm). Bu rasmdagi 
egri chiziq esa, teskari EYUK vujudga kelganligi tufayli (5.3.18) ifodaga asosan, 
ishga tushirish tokining va (5.3.19) ifodaga ko’ra bu tokka proportsional bo’lgan 
ishga tushirish momentining kamayishini ko’rsatadi. 
O’zgarmas tok dvigatelni tarmoqdan uzishda yakor tokini kamaytirish 
maqsadida reostat tutqichini kontakt 
dan kontakt ga qadar sekin-asta 

---

ko’chiriladi. U holda ishga tushirish reostatining to’la qarshiligi yakor zanjiriga 
ulangan bo’ladi va yakor toki kamayadi. So’ng ulab-uzgich yordamida o’zgarmas 
tok dvigatel tarmoqdan uziladi. 
Kontakt 
va mis yoyi orasidagi birikmaning mavjudligi katta ahamiyatga 
ega bo’lib, u qo’zg’atish chulg’ami, yakor chulg’ami va reostatlardan iborat 
bo’lgan berk konturni hosil qiladi. Bu konturda tarmoqdan uzilgan o’zgarmas tok 
dvigatel qo’zg’atish chulg’amining elektromagnit energiyasi issiqlik energiyaga 
aylanadi. Agar bu birikma qo’zg’atish chulg’ami birdaniga tarmoqdan uzilsa, 
chulg’amda haddan tashqari o’zinduktsiya EYUK hosil bo’lib, chulg’am 
izolyatsiyasini ishdan chiqaradi. 
Avtomatlashtirilgan elektr yuritmasida o’zgarmas tok dvigatelni ishga 
tushirish uchun bir nechta pog’onaga bo’lingan qarshiliklar 
, 
dan
foydalanadi (5.3.2,b-rasm). U holda ishga tushirish kontaktlari 
, 
vositasida ular navbatma-navbat shunt qilinadi.