14-mavzu. Frazеologiya. O‘z va o‘zlashgan frazеmalar

Frazemalarning semantik tarkibidagi turkum semalari
Bu semalar frazeologik ma’noga tayanadi. Masalan: aravani quruq olib qochmoq (fe’l frazema), arpasini xom o‘rmoq (fe’l frazema), ammamning buzog‘iday (sifat frazema), bag‘ri qattiq (sifat frazema), bir og‘iz (ravish frazema), bir og’izdan (ravish frazema), to‘rt ko‘z bilan (ravish frazema), tomdan tarasha tushganday (ravish frazema) kabi.


FRAZEOLOGIK MONOSEMIYA VA POLISEMIYA. FRAZEMALARNING SEMANTIK TURLARI
Adabiyotlar: 11 [81-83], 27 [101-107], 32 [86-88], 110 [5-6].


Frazeologik monosemiya –frazemaning semantik tarkibida bitta frazeologik ma’noning bo‘lishi. Chunonchi, ko‘ngliga qo‘l solmoq frazemasining semantik tarkibida «yashirin fikr-o‘yini bilishga harakat qilmoq» ma’nosidan boshqa frazeologik ma’no yo‘q: «Rizaning yuragiga qo‘l solib ko‘rgan Muhiddin uning javobidan xursand bo‘ldi.»(R.F.). «Kechagi ishdan maqsadini u yerdagi xotinlarning ko‘ngliga qo‘l solib ko‘rish, undan keyin o‘zimga ba’zi bir ishonchliroqlarini tanlab olish edi.»(S.Z.). Keltirilgan gaplarning birinchisida ko‘ngliga qo‘l solmoq frazemasining variatsiyasi — «yuragiga qo‘l solib ko‘rmoq» ishlatilgan, har ikki holda ham bitta frazeologik ma’no — «yashirin fikr-o‘yini bilishga harakat qilmoq» nazarda tutilgan.
Frazeologik polisemiya - frazemaning semantik tarkibida ikki yoki undan ortiq frazeologik ma’noning bo‘lishi. Masalan: boshi(m) aylandi frazemasining semantik tarkibida ikkita frazeologik ma’no bor: 1) «Behud bo‘lmoq» ma’nosi: «stol yoniga kelguncha uning boshi aylanib ketdi. «Muncha darmonsiz bo‘lmasam», - o‘yladi u». (S.Z.); 2) «Esankiramoq» ma’nosi: «...muloyim qarab qo‘yishlarini, ...jilmayib gapirishlarini sezardim, buning hammasidan boshim aylanardi». (O.Yo.)
Leksemalarda bo‘lganidek, frazemalarda ham polisemiya hodisasi ma’no ko‘chish qonuniyatlariga asoslanadi.
Frazemalarning semantik turlari
Frazema ma’nosi bilan uning tarkibida qo‘llangan leksemalar ma’nosi o‘rtasidagi munosabat asosida frazemaning ikki semantik turi farqlanadi:
1. Frazeologik butunlik. Bunday frazemaning umumlashgan ko‘chma ma’nosi frazema tarkibidagi leksemalar ma’nosi bilan izohlanadi. Masalan, tepa sochi tikka bo‘lmoq frazemasi yaxlit holda «g‘azablanmoq» ma’nosini — umumlashgan ko‘chma ma’noni anglatadi. Bunday ko‘chma ma’noga esa kishi darg‘azab bo‘lganida uning badanidagi tuklarning sezilar-sezilmas harakatga kelishi (psixo-fiziologik holat) asos bo‘lgan, demak, frazemaning ko‘chma ma’nosini frazema tarkibidagi so‘zlarning o‘z ma’nolari bilan izohlash mumkin. Yana: Ona suti og‘zida frazemasi yaxlit holda «hali yosh», «tajribasiz» ma’nosini anglatadi, bunday ko‘chma ma’noni esa frazema tarkibidagi so‘zlar ma’nosi bilan izohlash mumkin: «Mahmadona, shumsan-da. Ona suting og‘zingda-yu, soqolimning oqiga qaramay aql o‘rgataman deysan». (O.)
2. Frazeologik chatishma. Bunday frazema ifodalagan ko‘chma ma’no frazema tarkibidagi so‘zlar anglatgan leksik ma’nolar bilan izohlanmaydi. Masalan, ikki qo‘lini burniga tiqib frazemasi «quruqdan quruq, evaziga hech narsa olmay» ma’nosini ifodalaydi, bu ma’noni frazema tarkibidagi so‘zlarning ma’nolari bilan izohlab bo‘lmaydi: «Kelmagandan keyin, domlaga «ozodlik» olib kelish kerak-da. Bu bo‘lsa shumshayib, ikki qo‘lini burniga tiqib keldi». (P.T.) «... Senga ish yo‘q!» — deb, bizni quvib yubordi. Katta о‘g‘lim bilan ikki qo‘limizni burnimizga suqib o‘z uyimizga bordik». (S.A.)
Frazeologik butunlik bilan frazeologik chatishma orasida ma’lum umumiylik va tafovutlar bor. Ularni quyidagicha izohlash mumkin: