14-mavzu. Milliy iqtisodiyot va uning makroiqtisodiy oʻlchamlari. Yalpi milliy mahsulot va uning harakat shakllari reja

 

Asosiy tayanch tushunchalar 

 

Makroiqtisodiyot – moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish sohalarini yaxlit bir butun qilib 

birlashtirgan milliy iqtisodiyot va jahon xoʻjaligi darajasidagi iqtisodiyotdir. 

Milliy  hisoblar  tizimi  –  milliy  mahsulotni  ishlab  chiqarish,  taqsimlash  hamda  ulardan 

foydalanishni tavsiflaydigan oʻzaro bogʻliq koʻrsatkichlar tizimi. 

Yalpi milliy mahsulot (YaMM) – milliy iqtisodiyotda bir yil davomida vujudga keltirilgan 

va  bevosita  iste’molchilarga  borib  tushadigan  pirovard  mahsulot  va  xizmatlarning  bozor 

narxlaridagi summasi. 

Yalpi  ichki  mahsulot  (YaIM)  –  yil  davomida  mamlakat  hududida  ishlab  chiqarilgan 

pirovard mahsulot va xizmatlarning bozor narxlaridagi qiymati. 

Sof milliy mahsulot (SMM) – amortizatsiya ajratmalari summasiga kamaytirilgan YaIM 

sifatida chiqib, tarkiban milliy daromad va egri soliqlardan iborat boʻladi. 

Milliy  daromad  –  yangidan  vujudga  keltirilgan  qiymat  boʻlib,  SMMdan  egri  soliqlarni 

chiqarib tashlash yoʻli bilan aniqlanadi. 

Shaxsiy daromad – milliy daromaddan ijtimoiy sugʻurta ajratmalari, korxona foydasidan 

olinadigan soliqlar va korxonaning taqsimlanmaydigan foydasini chiqarib tashlash hamda aholi 

qoʻliga kelib tushadigan ijtimoiy toʻlovlar summasini qoʻshish yoʻli bilan aniqlanadi. 

Nominal YaIM – joriy narxlarda hisoblangan YaIM. 

Real  YaIM  –  narxlarning  oʻzgarishini  hisobga  olib,  oʻzgarmas  yoki  qiyosiy  narxlarda 

hisoblangan YaIM. 

Qoʻshilgan  qiymat  –  ishlab  chiqarilgan  mahsulot  qiymatidan  sotib  olingan  va  unumli 

iste’mol  qilingan  xom  ashyo  va  materiallar  qiymati  chiqarib  tashlangandan  keyin  qolgan 

qismining bozor qiymati. 

Oraliq mahsulot – ishlov berish, qayta ishlash va qayta sotish maqsadlarida sotib olingan 

mahsulotlar. 

Pirovard  mahsulot  –  ishlab  chiqarish  jarayoni  yakunlangan,  shaxsiy  va  unumli  iste’mol 

qilishga tayyor boʻlgan mahsulotlar. 

Xufyona  iqtisodiyot  –  YaIMni  ishlab  chiqarish,  taqsimlash  va  undan  foydalanishning 

rasmiy iqtisodiyotdan yashirin qismi. 

                                                        

1

  Қаралсин:  Каримов  И.А.  Жаҳон  молиявий-иқтисодий  инқирози,  Ўзбекистон  шароитида  уни 

бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. – Т.: Ўзбекистон, 2009, 15-б. 

---