14-mavzu. O’zgarmas tok mashinasi tuzilishi va ishlash prinsipi. O’zgarmas tok generatorining tausiflari

Sovitishda vodorodni qo’llash. EM ni vodorod bilan sovitish 
havoga nisbatan ancha samaralidir, chunki uning atmosfera bosimidagi 
issiqlik o’tkazuvchanligi 7,1 marta katta; bir xil tezlikdagi o’rtacha 
issiqlik uzatish koeffisiyenti 1,7 marta, havo bilan bir xil og’irliqdagi 
vodorodni ish-latganda esa – 11,8 marta kattadir. Havoga nisbatan kam 
og’irliqdagi vodorod ishlatilganligi tufayli aylanish chastotasi katta 
bo’lgan yirik EM larining ventilyasion isroflari deyarli 10 marta 
kamayadi. Vodorodli sovitishda izolyasiyaning xizmat muddati
oshadi, chunki bunda oksidlanish jarayoni bo’lmaydi. Shu sababli 
quvvati 25 000 kW va undan katta, aylanish chastotasi ham katta 
bo’lgan o’zgaruvchan tok mashinalarini sovitish uchun vodorod keng 
qo’llaniladi. 
Vodorodli sovitishda ventilyasiyaning yopiq sistemasi qo’llanilib, 
uning bosimi atmosfera bosimidan bir oz ko’proq (1,05 atm) bo’ladi. 
Ayrim hol-larda sovitish jadalligini kuchaytirish uchun sovitish
sistemasidagi vodorodning bosimini 3

5 atm. ga oshiriladi (bu holda 
EM ning germetikligi kuchaytiriladi). 
Chulg’amlarni bevosita sovitish. Quvvati 300

500 MW va undan 
katta bo’lgan EM larini vodorod bilan sovitiladigan ventilyasiyaning 
yopiq sis-temasi ham yetarli bo’lmas ekan. Shuning uchun bunday EM 
larida chulg’am ichi kavak o’tkazgichlardan tayyorlanadi va bu 
o’tkazgichlarning ichidan birnecha at-mosfera bosimda vodorod 
o’tkazilib sovitiladi. Vodorodning o’rniga dis-tillangan (tuzdan 
tozalangan) suvni ishlatsa yana ham samarali bo’ladi. Ayrim EM 
larining rotorini vodorod bilan, statorini esa suv bilan so-vitiladi. 
Chulg’amga vodorod kompressor yordamida beriladi, suvni berish 
uchun esa nasoslar qo’llaniladi. 
Chulg’amlarni 
bevosita 
o’tkazgichlar 
ichidan 
sovitishda 
izolyasiyada tempe-raturaning tushishi bo’lmaydi va tok zichligini 
keskin oshirish mumkin. Suv bilan bevosita sovitilganda EM 
quvvatining chegaralanishiga aktiv qism-larining qizishi emas, balki 
boshqa texnik va iqtisodiy ko’rsatkichlar sabab bo’ladi. 
Sovitish usullari bo’yicha EM larining bajarilishi GOST 20459–87 
tomonidan belgilanadi. Sovitish usullarining belgilanishi lotincha IC, 
ya’ni ”International Cooling“– inglizcha so’zlarning bosh harflari 
orqali bel-gilanadi. Bu harflardan keyin yoziladigan raqamlar va harflar
(A – havo, N – vodorod, N – azot, W – suv, V – transformator moyi va 

---

boshq.) sovitish sistemasini xarakterlaydi. Agar sovitish muhiti havo 
bo’lsa, unda harf tushirib qoldiriladi. Masalan, IC01 – ventilyatori valda 
o’rnatilgan o’z-o’zini ventilyasiya qiluvchi himoyalangan EM; IC0141 
– EM valida joylashtirilgan tashqi ven-tilyator tomonidan haydalgan 
havo oqimi bilan sovitiladigan yopiq mashina; ICW37A81 – havo bilan 
sovitiladigan (sovitgichidagi suvning sirkulyasiyasi alohida nasos bilan 
yoki suv o’tkazgich tarmog’idan amalga oshiriladigan) va boshqalar.