14-mavzu. Transport-ekspeditorlik xizmati ko‘rsatishda terminallar tizimi. Reja

Yiriklashtirilgan birklikdagi transport yuklarini shakllantirish bo‘yicha quyidagilar belgilanadi:

• 
  yuklarni paket (qog‘oz-xalta o‘rami)larida tashishning iqtisodiy jihatdan muvofiqligini asoslab berish;
  
• 
  paketlash (qog‘oz-xaltaga o‘rashda) poddon va boshqa vositalar bilan ta’minlash;
  
• 
  poddonlarga yuklarni taxlashdagi maqbul usulini ishlab chiqish;
  
• 
  poddonlarga transport paket (qog‘oz-xalta o‘ram)larini tashkil qilish va tarqatish;
  
• 
  har xil turdagi paketlash (qog‘oz-xalta o‘rash)da transport paket (qog‘oz-xalta o‘ram)larini poddonlarda mustahkamlash;
  
• 
  transport paket (qog‘oz-xalta o‘ram)larini polietilen va termoquyuvchi plenkalarga qadoqlash;
  
• 
  paketlash (qog‘oz-xalta o‘rash)da poddon va shu kabi boshqa vositalarni ta’mirlash.
  

Temir va koncervalangan po‘larlar o‘n to‘qqizinchi acrning boshlaridan koncerva ishlab chiqarish uchun foydalanilgan. Qog‘oz kartonlar yiginmanchi acrda uctunlikka ega bo‘lib, baklashkalardagi Bakelite yopqichlarini o‘z ichiga olgan, hamda juft celofan uning uctidan o‘ralgan va kartonga yopishtirilgan va camaradorlikni oshirgan, ularning ko‘pchiligi mahculotning xavfcizligiga yordam bergan. Qo‘shimcha materiallar jumladan alyumin va plactiklarning bir qancha turlari rivojlantirilib, ular o‘ramlar ichiha ijro va funkcionallikni rivojlantirish uchun umumlashtirganlar [1, 169 bet].
Qadoqlash juda muhim ishlov berish va material boshqaruvga taluqli bo‘lib, uning bittaci yaqindan ishlov berish camaradorligi va tacirchanligiga yaqindan bog‘lanishi mumkin. O‘rinli qadoqlash xizmatni oshiradi, xarajatlarni kamaytiradi va yaxshi cavdo uchun uni hocil qiladi. Yaxshi qadoqlash qatlamlash, dizaynlash va jami ishlov berish camaradorligiga o‘z tacirini ko‘rcata oladi [1, 169 bet].
Qadoqlash fan, hunar va mahculotning teyyorlash texnikaci ciftida taqcimlash, omborlash, cotish va foydalanuish uchun belgilangan. Qadoqlash shuningdek qadoqlashnning dezayni, baholanishi va ishlab chiqarish jarayonlariga tegishli bo‘ladi.

Tovarlar bahosidagi transport komponentini minimallashtirishga qaratilgan tashkiliy xizmatlarga quyidagilar kiradi:

1. Mijoz tomonidan belgilangan shartlarga muvofiq optimal yuklarni yetkazib berish sxemasini tanlash. Tanlangan yetkazib berish usulining tahminiy asoslanishi.
2. Transport vositasining ratsional yuklanishini tanlash, yukni optimal joylashtirish va mahkamlashni tanlash.
Yuk-yekspeditorlik xizmatlarining yuqoridagi ro‘yxati turli tovarlar yetkazib berish bo‘yicha transport xizmatlarini amalga oshirishda hal qilinadigan juda keng vazifalarni qamrab oladi. Amalda xizmatlar majmui har bir aniq vaziyatga bog‘liq bo‘lib, jo‘natuvchi (jo‘natuvchi) va yuk tashuvchi o‘rtasida tuziladigan yekspeditorlik shartnomasida nazarda tutiladi.
Terminallardaxizmat ko‘rsatish tushunchasi ostida korxonalar va tashkilotlarning yuklarini jo‘natish va yetib kelishi bilan bog‘liq jarayonlarni turli xil transport turlaridan ( temir yo‘l, suv, havo va xalqaro avtomobil )foydalangan holda amalga oshirish tushuniladi. Transportno-ekspeditsion jarayonlar bevosita yuk jo‘natuvchi maydonida, yoki yuklarni jo‘natish punktlarida turli xil transport turlari yordamida, yuklarni bir transport turidan boshqasiga yuklash jarayonida transport uzellarida, temir yo‘l yuk xovlilarida, portlar, aeroportlar, yuklarni qayta ishlovchi terminallar, chegara punktlari, yuk tashish jarayoni va yuk oluvchi maydonchalarida amalga oshiriladi.
Kompleks tranport ekspeditsion xizmat ko‘rsatishda yukni yuk jo‘natuvchidan yuk oluvchiga qadar o‘z vaqtida ,sifatli va bitta hujjat orqali yetkazilishida ekspeditorning to‘liq va yagona javobgarligiga erishiladi. Shu bilan birga, ushbu jarayonda zaruriy transport logistik majmua xizmat ko‘rsatishi ta’minlanadi.
Zamonaviy transport ekspeditsion kompaniyalar quyidagi asosiy jarayonlarni amalga oshiradi:
- yuklarni transport ekspeditsiyasi bilan kelishilgan sharnomaga asosan belgilagan vaqtda va sifatli yetkazib berilishini tashkil etish;
- yuklarni yetkazishda qatnashadigan barcha ishtirokchilar jamligini tashkil etish;
- yuk egalarining hohish va talablaridan kelib chiqqan holda yuklarni yetkazish transport – texnologik marshrutlarining texnologik va iqtisodiy asoslashni tuzish;
- yuklarni tashishga qabul qilish, tashish va ularni oluvchilarga berish bilan bog‘liq bo‘lgan xizmatlar ko‘rsatishni tashkil etish;
- turli xil transport turlarini o‘zari hamkorligini tashkil etish;
- yuklarning jo‘natish markirovkasi va yuk tashish vositalari, konteynerlar, sovutib tashish kameralari, bunker va boshqa transport vositalarining plombalarining mavjudligi yuzasidan nazorat qilish;
- yuklarni ortish-tushirish, olib o‘tish, omborxona va qadoqlash jarayonlari ustidan hamda yuklarni tashish jarayonida ularni saqlash, yig‘ish va topshirish muddatlarining bajarilishini nazorat qilish;
- tashish jarayonining barcha bosqichlarida yuk-transport va boshqa kuzatish hujjatlarining rasmiylashtirilishi;
- yuklarni sug‘urta qilish bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni rasmiylashtirish;
- tashish tannarhini hisoblash;
- yuk egalarini yukning tashilish jarayonidan xabardor etib borish;
- yuklarning borish manzillarini belgilangan tartibda o‘zgartirish, so‘ralmagan yuklarni realizatsiya qilishni tashkil etish, hamda zaruriy hollarda, yuklarni va transport vositalarini qidirish ishlarini tashkil etish.
Maxsuslashtirilgan terminallardakompaniyalar mijozlarni ularga xos bo‘lmagan jarayonlardan ozod etadi va shu bilan birga tovar-material oqimi harakatini tezlashtirish, transport harajatlarini, yuklarning buzilishi va yo‘qolishini kamaytirish hamda mijozlarga qo‘shimcha servis va tijoriy xizmatlarni taklif etish kabi qulayliklarni tug‘diradi.
Hozirgi kunga kelib jahonda bir necha kuchli transport va terminallardakompaniyalardan tashkil topgan yagona trasnport majmui tashkil topdi. Yukni tashuvchilarga taqdim etadigan asosiy shaxs bo‘lib ekspeditor maydonga chiqdi. Ekspeditorlar bugungi kunda 60% magistral va 75% xalqaro miqyosda tashiladigan yuklarni nazorat qilishadi. Xalqaro ekspeditorlar assotsiatsiyasi Federatsiyasi ma’lumotga ko‘ra, jahonda 8 mln. ishchilarga ega bo‘lgan 35 ming yirik va o‘rtacha ekspeditorlik firmalari mavjud. Shu bilan birga, mayda ekspeditorlik firmalari ham birmuncha ko‘proqdir.
Hozirgi kunga kelib ekspeditorlarning xuquqlari tobora kengayib bormoqda. Bugungi kunda ekspeditorlarning vazifalariga bir necha yillar avval umuman ularga xos bo‘lmagan quyidagi mas’uliyatlar kirishi mumkin:
- uchinchi shaxslarni jalb etish xuquqi;
- shaxsiy transport vositalari va omborxonalardan foydalanish;
- aralash tashishlarda yuk tashishda operator sifatida ish yuritishi;
- qadoq va idish(tara)ni tayyorlash;
- transport vositalari va omborxonalarning egalari sifatida ish yuritish;
- yuklarni yetkazish jarayonida ularni qayta ishlash, sotib olish va qayta sotish, shuningdek, ularni realizatsiya qilish
Faoliyat xususiyatiga ko‘ra texnologik, axborot-ma’lumotnoma, savdo, xizmat ko‘rsatish va tashkiliy xizmatlar mavjud.

O‘z navbatida, texnologiya xizmatlari kabi xizmatlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi

1. Yuklarni tashish va saqlash operatsiyalari va xizmatlari:
* Yuklash va tushirish operatsiyalarini bajarish (PRR);
* Yuklarni qadoqlash (ochish) ;
* Tovarlar markirovkasi;
* Yuklarni muhrlash;
* Yuklarni konteynerlarda yuklash va (yoki) tushirish ishlarini tashkil yetish;
* Tovarlar qadoqlash;
* Yuk va / yoki transport vositalarini tortish;
* Yuk joylarini qayta hisoblash;
* Yuklarni saralash;
* Yuklarni saqlash va bog‘lash (shu maqsadda zarur materiallar va asbob-uskunalar bilan ta’minlash);
* Yuklarni saqlash, shu jumladan oraliq saqlash;
* Yuklarni saqlash uchun omborxonalar yoki ochiq maydonlarni ta’minlash;
2. Yuklarni tashish bilan bog‘liq xizmatlar:
* Yuk jo‘natuvchilardan tovarlar yig‘ish va ularni terminalga yetkazib berish (yuk tashuvchi ombor);
* Yuklarni terminallardan (yuk tashuvchi omborlardan) konsernlarga yetkazib berish;
* Yo‘lda yuk kuzatib borish;
* Transport vositalari va hujjatlarning xalqaro Nizom va shartnomalar talablari va normalariga muvofiqligini tekshirish;

3. Yuklarni qabul qilish va yetkazib berish bo‘yicha operatsiyalar va xizmatlar:

* Yuk jo‘natuvchining (tashuvchining) ombori yoki terminalidan yuk qabul qilish, agar bu transport yekspeditsiyasi shartnomasida nazarda tutilgan bo‘lsa, o‘rindiqlar og‘irligi va sonini, shuningdek yukning holatini tekshirish bilan;
* Yukni konsignatorga yetkazib berish;

4. Yuklarni tashish hujjatlari bo‘yicha xizmatlar:

* Xalqaro standartlar va qoidalarga muvofiq yuk uchun transport va boshqa kuzatuvchi hujjatlarni ro‘yxatdan o‘tkazish;
* Tashilgan yuklarning yekologik xavfsizligini tasdiqlash maqsadida fitosanitariya, veterinariya va boshqa nazorat turlarini o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan hujjatlarni rasmiylashtirish;
* Xavfli yuklarni tashish uchun zarur bo‘lgan hujjatlarni ro‘yxatga olish;
* Transport tashkiloti bilan tashish shartnomalarini bajarish;
* Xalqaro tashishlarda bojxona rasmiyatchiliklarini amalga oshirish;
* Bojxona organlarini tovarlar yetkazib berish yoki tovarlar tranziti kafolatlarini qayta ishlash va ta’minlash;
* Hujjatlarni tayyorlash va tovarlarni olib kirish yoki olib chiqish uchun litsenziya va boshqa ruxsatnomalar olish .

Axborot va ma’lumotnoma xizmatlari quyidagilarni o‘z ichiga olishi mumkin:

1. Yuklarni yetkazib berishning turli masalalari bo‘yicha konsalting xizmatlari ko‘rsatish;
2. Yukning borishi haqida ma’lumot berish:
* Yetkazib berishda (terminalda, portda va h.k.) bir bosqich bajaruvchining kelishi to‘g‘risida xabar berish • );
* Yakuniy konsernga jo‘natilganligi to‘g‘risida xabarnoma;
* Yukning joriy joylashuvi va kutilayotgan kelish vaqti, yukni yetkazib berishning o‘rtacha tezligi haqida ma’lumot;
3. Boshqa yuk tashuvchilarning texnik-iqtisodiy asoslash bozori, xizmatlari, tariflari va ish rejimlarining holati haqida ma’lumot berish;
4. Huquqiy, ma’muriy va boshqa masalalar bo‘yicha maslahatlar berish;
5. Yuk yegalaridan yuklarning mavjudligi haqida ma’lumot berish;
6. Xizmatlar reklamasini bajarish.

Tijorat xizmatlari o‘z ichiga oladi:

1. Yuk jo‘natuvchi yoki jo‘natuvchi nomidan tashuvchilar bilan hisob-kitoblarni amalga oshirish;
2. Mijoz uchun buxgalteriya hisobi va hisoboti;
3. Yuk sug‘urtasi;
4. Mijozga qadoqlash yoki qadoqlash sotish;
5. Ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasida tijorat vositachi vazifalarini bajarish, masalan, mahsulotlarni ommaviy ravishda sotib olib, keyin iste’molchilarga sotish;
6. Yetkazib berilmaydigan yuklarni sotish;
7. Tashishni tashkil yetish uchun zarur bo‘lgan ogohlantiruvchi belgilar va boshqa yordamchi vositalarni sotish;
8. Qabul qiluvchiga yetkazib beriladigan uskunalarni o‘rnatish;
9. Uskunalarni lizing (transport vositalari, transport vositalari, yuklash va tushirish mehanizmlari va boshqalar.);

Xizmat ko‘rsatishlariga quyidagi xizmat turlari kiradi:

1. Mehmonxona xonalarini bronlash va ta’minlash;
2. Xalqaro tashuvlarga viza yordamini ko‘rsatish;
3. Haydovchilar va yuk tashuvchilar uchun ovqatlanish va dam olish;
4. Prokatning himoyalangan to‘xtash joyini tashkil yetish;
5. Tibbiy yordam ko‘rsatish;
6. Yoqilg‘i va sarf materiallari bilan avtomobil yo‘liga yonilg‘i quyish;
7. Zarur hollarda transport vositalariga texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlashni tashkil yetish.

Tovarlar bahosidagi transport komponentini minimallashtirishga qaratilgan tashkiliy xizmatlarga quyidagilar kiradi:

1. Mijoz tomonidan belgilangan shartlarga muvofiq optimal yuklarni yetkazib berish sxemasini tanlash. Tanlangan yetkazib berish usulining tahminiy asoslanishi.
2. Transport vositasining ratsional yuklanishini tanlash, yukni optimal joylashtirish va mahkamlashni tanlash.
Yuk-yekspeditorlik xizmatlarining yuqoridagi ro‘yxati turli tovarlar yetkazib berish bo‘yicha transport xizmatlarini amalga oshirishda hal qilinadigan juda keng vazifalarni qamrab oladi. Amalda xizmatlar majmui har bir aniq vaziyatga bog‘liq bo‘lib, jo‘natuvchi (jo‘natuvchi) va yuk tashuvchi o‘rtasida tuziladigan yekspeditorlik shartnomasida nazarda tutiladi.