14-Seminar mavzu: Tarixiy metrologiya. Qadimgi Sharq davlatlari o‘lchov birliklari. O‘rta Osiyoda qo‘llaniladigan o‘lchov birliklari. (2 soat)

Akbarning vazni va o'lchovlari 
Makkajo'xori arpa (Jau) yordamida Akbar standartlashtirilgan vazn va 
o'lchovlar. Kettlebelllar uchun u Jau og'irligini ishlatgan va Jau kengligi uzunlik 
uchun standartni o'rnatgan. 
1.Uzunlik: Ilaxi gazi (33 dan 34 dyuymgacha yoki 840 dan 860 
millimetrgacha); 1 gaz = 16 gres; 1 kulrang = 2 ta aktsiya 
Shoh Jahon davrida uch xil GAZ bor edi:
a) Shohi gazi = 101,6 sm 
b) Shohijaxoni yoki Lashkari = 95,85 sm 
c) Halabdagi gaz = 67,73 sm 
 
4.O‘rta Osiyoda qo‘llanilgan uzunlik, maydon va og‘irlik o‘lchov birliklari. 

---

O‗zbekiston tarixiga bir nazar tashlasak. Qadimda ota-bobolarimiz kundalik 
hayotda uzunlik, og‗irlik va suv sarfida qo‗llaniladigan o‗lchov birliklarini 
qo‗llagan. Ajdodlarimiz uzunlik o‗lchovini inson tanasining biror a‘zosi yordamida 
o‗lchagan. Bugun sizlarga uzunlik o‗lchov birliklari haqida tarixiy ma‘lumotni 
havola etamiz. 
Qadam – 0, 75 metr. 
Qarich – 19 – 22,5 santimetr. 
Quloch -166 – 170 santimetr. 
Barmoq – 20,8 – 22,8 santimetr. 
Tirsak – 50 – 81,3 santimetr. 
Chaqirim – odam tovushini eshita olish mumkin bo‗lgan masofa, taxminiy 
hisobda 900 metr hisobida qabul qilingan tarixiy o‗lchov birligidir. 
Islomda o‘lchov birliklari 
Musulmon lkalarida har doim lchovlar masalasida aniq xulosalarga 
tayanib ish k rilgan. Chunki lchovda ozgina adashilsa, kimningdir haqiga xi nat, 
qaйsidir tomonga zulm b ladi. Bu narsa esa, musulmonlar hazar qiladigan va 
qattiq ehti t b ladigan narsadir. T g‗ri, bugun bu lchovlarning nomlari va 
nisbatlari zgargan, rniga boshqa lchovlar qo‗llanadi. Ammo tarixiy o‗lchovlarni 
butunlaй e‘tiborsiz qoldirish not g‗ri. Chunki bu lchovlarga fiqh kitoblarida, 
tarixiй hikoyalarda bot-bot duch kelamiz. Hatto ba‘zi ishlarni ular asosida amalga 
oshiramiz. Masalan, zakot, fitr sadaqasi, ushr, qasr masofasi masalalarida tarixiй 
lchovlar bizga yordam beradi. 
Ushbu muxtasar ma‟lumotlar Abdul Azim Ziyouddinning “O„lchov 
birliklari” kitobidan (“Movarounnahr”, 2009) olingan bo„lib, bu risola haqida 
rahmatli Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf hazratlari bunday e‟tirof 
qilgan edilar: «Shar‟iy o„lchamlarda Abdul Azim Ziyouddinning “O„lchov 
birliklari” kitobini asos qilib oldik. Chunki bu kitobni muallif uzoq yillik tajriba va 
chuqur tadqiqot asosida tayyorlagan. Biz bu boradagi boshqa manbalar bilan 
tanishgach, shunday qarorga keldik» (“Oltin Silsila", 1-juz, Muqaddima).