15 – Diniy fanatizm hám dindarlıq. Joba

«Kibermákan»dа din niqabindaği «kiberhújim»ler qáwipi: din niqabi astindaği ekstremistikaliq saytlarda tiykarinan mámleket awdarispaği hám jawizliq urislari haqqinda gáp boladi. Sonnan, búgingi kúnde dúnyada eń úlken qáwip salip turğan ISHID topariniń internet kibermákanindaği xabar hújimi hám qáwipin keltirip ótiw múmkin. Olarda ISHID Islam jolinda «quban» bolip atirğani sáwlelengen videokórinisler hám fotosúwretler qoyilğan.
Kibermákan dúnya kompyuter tarmaqlariniń «virtual» uliwmaliq jiyindisi. Házir bul atama global xabar mákanin sáwlelendiriw ushin isletiledi. Telefon sáwbetleri, “chatlar”, túrli onlayn sáwbetler, kompyuter baylanisi kibermákanda ámelge asirilmaqta. Virtual waqiyaliqqa kirip bariwdiń zamanagóy qurallari sipatinda tómendegilerdi aytiw múmkin:
- internetke shiğiw imkaniyati bar mobil telefonlar;
- onlayn pultli oyinlar;
- video qurilmalar;
- tarmaqtan sirtta paydalaniw imkanin beriwshi dástúriy támiynatlar.
Bul kibi qurilmalar kibermákannan erkin paydalaniw imkanin jaratiw menen bir waqitta, bul mákandaği qáwip-qáterlerdiń kóz ilmes dárejede joqari ekenligin ańlatadi.
Kibermákanda diniy protsesslerdiń kórinisleri tómendegi formalarda kórinedi:
- sáwbetlesiw; - mağliwmat; - bilimlendiriw; - tájriybe; - ámeliyat; - missionerlik; - marketing; - emlew hám basqalar.
İnternet imkaniyatlari insanlardiń sóylesiwge kirisiw hám belgili maqsettegi pikirler almasiwindaği sotsialliq tarmaqlarğa baylanisa aliw imkanin beredi. Dáslepki dúzilgen jámáátler arasinda Vikkanlar hám neomajusiyler kibi dástúriy emes internet toparlar bolğan. Xaydi Kempbell tárepinen xristian jámáátleri ortasinda ótkizilgen izertlewler nátiyjesine kóre, insanlar onlayn jámáátlerge sóylesiwge kirisiw maqsetinde ağza boladi. Bir Qatar alimlar virtual sóylesiwdiń xarakterine baylanisli áhmiyetli máselelerdi kótergen. Oni “sotsialliq turmistiń illyuziyasi” yaki “offlayn” dúnyada jámáátlerdiń jaqsilaniwina alip keliwshi qural sipatinda aytip ótken.
Jetekshi diniy shólkemler de házirgi kúnde ağzalar hám ağza bolmağanlar arasinda kompyuterlestirilgen mağliwmat aliwğa zárúrliktiń artqanin aytpaqta. Diniy mağliwmatlardi tarqatiwda elektron diniy mağliwmat tarqatiwshi “bloggerler” yaki “bloglar” kompyuterlestirilgen sóylesiwdiń áhmiyetli tárepi esaplanadi. Jedel pátlerde “podkastlar”, veb-sayttan MR3 pleer, “i-Pod”larğa júklenip atirğan audiodástúrler, solardan lektsiyalar ğalabalaspaqta.
Aldinlari siyrek, keń tarqalmağan muqaddes tekstler hám onnan keyingi orinlarda turiwshi mağliwmatlar endilikte hámmeniń itibarinda ğana emes, bálki qálegen adam veb saytlardan júklep bilim aliw imkaniyati bar. Sol maqsette diniy mağliwmatlarğa mútájler ushin arnawli veb saytlar dáliyiller, úzindiler hám resurslar menen bayitilğan. Máselen, internetten paydalaniwshi shaxs qálegen kólemdegi máresimler shablonlarin júklep alip, Yotubada bolip atirğan Santeriya yaki Kandombl diniy máresimlerinde qatnasiwi múmkin. Kópshilik bunday protsesslerdi ata-babalardan áwladlarğa ótip kiyatirğan dástúrlerdiń dezagrigatsiyasi yaki bilimlerdiń demokratlastirilğani dep qabil qiladi. Basqalar bolsa diniy xizmettegi úziliw hám dástúrlerdiń joğaltiliwi dep biledi.
İnternettiń “liminal¹ mákani” mánawiy yaki diniy tájriybege (absorbtsiya, asketlik, eskapizm, jalğizliq, sáwbet) jańa imkaniyatlar aship bermekte. Házirgi kúnde ofiste xizmet júritiwshiler turmis tárzine tán 10 minutli mánawiy shiniğiwlar tájriybe arttiriwğa imkan beredi. Zamanagóy sufiyler internet arqali bunday baylanislar quralinda murshid hám murid ortasindaği óz-ara múnásebetler jaqsilanip atirğanin aytadi. İnternet-radio kibi jańa texnologiyaliq imkaniyatlar járdeminde tińlawshilardi “psixonavigatsion sayaxatqa” shaqiradi.
Kompyuter-media qurilmalari diniy ámeliyatqa tereń sińip ketiwi nátiyjesinde kibermákan áhmiyetli rituallar maydanina hámde belgili dinge úgit-násiyatlaw deregi hám quralina aylanğan. Bunnan tisqari jámiyetten uzaqlasqan belgili bir jaslar hám hayallardi kiber-mánawiyat rásmiy ibadatxanalardan kóre kóbirek ózine tartpaqta. Ámeliy sorawlar bolsa bul protsessler kelejeshte jaslardi qamrap aliwin kórsetken. Biraq ayirimlar internet janli, tásirsheń lektsiya menen jarisa almaytuğinin aytadi. Sonday-aq, onlayn-jámáátler tez pátler menen ózgerip atirğan dúnyada “tuwri jol”da boliwdiń ámeliyati qanday boliwina tiyisli soraw hám juwmaqlardi dodalawshi áhmiyetli “maydan”ğa aylandi.
Umilwma alğanda kibermakan waqit hám mákan shegarasin basip ótiw imkaniyatin keńeyttiredi. Bul bolsa óz náwbetinde finansliq qiyinshiliği yaki fizikaliq kemshiligi bar bolğan belgili diniy ámellerdi ámelge asiriw imkaniyatin asiradi. Máselen, Santyago-de-Kompomtelağa kiber-ziyaratqa bariw yaki Hindistandaği muqaddes orinlarda “pudju”di ámelge osiriwlari múmkin. Sikxlar bolsa hár kúni Amritsardaği Altin xaramnan oqilip atirğan Siri Guru Grantxa Saxibtiń muqaddes kitabin esitiwleri múmkin.
Sóylesiwge kirisiwdiń jáne bir kórinisi bolğan missionerlik, belgili diniy táliymattiń ósiwi hám tásiri sheńberiniń keńligi sebepli óz aldina kórip ótiw zárúr. Búgingi kúnde din hám isenim erkinligi huquqi eń tartisli másele. Máseleniń mashqalali tárepi sonda, jańa múrájáát qilğanlardi dinge úgit-násiyat qiliwdi agressiv ruwxta ámelge asirilip atirğaninda bolip esaplanadi.
Tenesse universiteti Din, Media hám Mádeniyat bağdari studentleri bergen mağliwmatqa kóre, ózlerin “kiber-evangelistler” dep atawshi ayirim xristianlar, musilmanlar menen onlayn sóylesiwge kirisip olardiń aqiydalari hám ámeliyatlari haqqinda básekilesedi.. Olar “bot”tiń jańa fenomeni, yağniy chatlarğa Bibliya tekstlerin jetkiziw ushin súzip shiğariwshi dástúrler arqali tekstli mağliwmatti (tap payda boliwshi ayna kibi) bir zamanda jiberiw imkaniyatinan paydalanadi.
Muqaddes tekstlerdiń marketingi internet arqali úlken bizneske aylandi. Diniy hám mánawiy zárúrlikke mas keletuğin barliq nárseni satip aliw múmkin. Diniy tanisiw saytlarinda bolsa qálbi jağinan mas insandi tabiw ápiwayi basqishlarda ámelge asiriladi.
Kompyuter media qurilmalarinda keselliklerge shipa hám mashqalalarğa sheshim tabiw keń rawajlanbaqta. Guru, evangelistler, másláhátshi ekstrasenslerge duwali soraw jiberiw yaki diniy hám ámeliy mashqalalarğa juwap tabiw múmkin. Buğan kópshilikti múráájáttiń anonimligi hám kúshli diniy jetekshiniń qatnasi tartiladi. Ayirim ámeliyatshilar İnternet arqali nátiyjelirek emlewlerdi aytadi. Misal retinde gollandiyalli antropolog, arnawli sertifikatqa iye dástúriy emlewshi Vim van Binsbergen sayti hám oniń 2003 jilda basip shiğarilğan “Mádeniyatlar araliq soqliğisiwi” kitabin keltiriw múmkin. 
Joqarida kórip ótilgen protsessler internet búgingi kúndelik turmisimizğa qay dárejede tereń sińip barğanin kórsetpekte. Oğada kúsheyip baratirğan globallasiw protsessinde mağliwmattiń mazmuni hám strategiyasin analiz qiliw áhmiyetli. Sebebi, bunday qáwipler jaslardiń mánawiy-ádep ikramliliq, psixologiyaliq dúnyaqarasin, siyasiy kóz-qarasi hám isenimin maqsetli ráwishte ózgerttiriwge qaratilğanliği hesh kimge sir emes. Xabar qáwipleri hám kiber qáwiplerden qorğaniw, óz náwbetinde, olarğa qarsi gúresiw ushin hár bir adam sergek boliwi, xabardi analiz qila biliw lazimliğin dáwirdiń ózi talap etedi. Xabarlar ağiminan paydalaniw boyinsha jaslarda salamat immunitetti payda qiliw, unamli táreplerin ózgertiw menen birge, unamsiz aqibetlerden xabardar etiw zárúr.
Házirgi kúnde xabardi qabil qiliw hám oni uzatiwdiń barliq qurallari keń tarqalip ketti. Jáhándegi barliq ğalaba xabar qurallari bulardan kerekliginshe paydalanbaqta. Bir ğana jedel rawajlanip atirğan internet sistemasiniń rawaj tabiwi ayirim ğárezli kúshler ushin tiykarği qural bolip úlgerdi. Sol sebep xabar maydaninda teń salmaqliliqti saqlaw ushin insan álbette ğárezsiz sana hám pikirge iye boliwi kerek.
Xabar qáwipi belgili sirtqi kúshler tárepinen sanasi hám qálbine jat ideyalardi sińdiriw maqsetinde olardiń sezimleri, isenimi hám tuyğilarina tásir etiwdiń ideologiyaliq faktorlarinan bolip, jámiyet turmis tárizi hám mentalitetindegi ózgerislerdi ámelge asiriw ushin oğam materialliq, mánawiy, ruwxiy tásir ótkiziw tiykarinda siyasiy maqsetlerin ámelge asiriw jiyindisina aytiladi.
Rossiyali qánige D.Lavsovtiń pikirinshe, xabar qurallari túsinigi astinda birde-bir xaliq, millet mentaliteti, mádeniyati, mánawiyati, dini, mámlekettiń informatsion hám áskeriy sistemasina unamsiz tásir ótkizetuğin arnawli dezinformatsion texnologiyaliq qurallardiń belgili jiyindisi jatadi.
Xabar aliw barisinda xaliqtiń eń belsene bólimi jaslar esaplanadi. Málim dárejede sotsialliq payda keltirip atirğan xabarlardiń tutiniwshilar, yağniy jaslar tárepinen aliniwi jaqsi, biraq hesh qanday tiykarğa iye bolmağan, adamlarğa ziyan jetkiziwge, ózin-ózi óltiriwge, hátteki adamzatqa qarsi qural kóteriwge shaqiriwshi xabarlarğa da tiykarinan jaslar iye bolmaqta. Ayirim waqitlarda biyazar bolip kkóringen ápiwayi reklama da belgili ideologiyaliq maqsetlerdi ózinde sáwlelendiredi. Sol orinda birinshi Prezidentimiz sózi menen aytqanda, «hámmemizge jaqsi belgili boliw kerek, «xabar ásiri» dep atalğan XXI ásirde hesh qaysi mámleket yaki jámiyet ózin temir diywal menen orap almaydi. Házirgi waqitta awhal sonday eken, dep qol qawistirip otiriwda tuwri kelmeydi. Bunday qáwiplerge juwap retinde bizde zárúr ish-ilájlardi kóriwimiz kerek. Ásirese perzentlerimiz qálbinde keleshekke isenim sezimin ámelge asiriw ushin olardiń tiykarli hám haqiyqiy mağliwmat hám xabarlarğa iye boliwi zárúr áhmiyetke iye».
İnternet tuwri kópğana jaslardi óz torina tartip atirğani hesh kimge sir emes. Onda tómendegi unamsiz táreplerge itibar qaratiw zárúr.

• 
  Terrorshiliq hám ekstremistikaliq toparlardiń xizmeti. Olardiń islam dinin niqap qilip, adamlardi ayawsiz óltirip, sol menen birge internet saytlarinda diniy úgit-násiyat hám túsindiriw jumislarin ámelge asirip atirğani;
  
• 
  Narkotik zatlardi paydalaniw hám áskeriy qural-jaraqlardi qanday paydalaniw boyinsha kórsetpelerdiń berip barilip atirğani;
  
• 
  Hár qiyli pornografiyaliq súwretler hám filmlerdiń tarqalip baratirğani;
  
• 
  Tiykarli hám tiykarsiz xabarlardiń berilip atirğani;
  
• 
  Batistan kirip kelip atirğan «ğalabaliq mádeniyat»qa úgit-násiyatlawdiń kúsheygeni;
  
• 
  Miyrimsizlikti en jayip atirğan onlayn oyinladiń kóbeyip ketkenligi.
  

Joqaridaği sanap ótilgen barliq faktorlar jaslar sanasina unamsiz tásir ótkizbekte. Bunday unamsiz xabarlardan saqlaniw ushin hár birimiz milliy ruwxta tárbiya tabiwimiz, dúnyada júz berip atirğan siyasiy protsesslerdiń mánis-mazmuni hám haqiyqiy sebeplerin tereń ańlawimiz, óz milliy mádeniyatimizdiń «ğalabaliq mádeniyat» tásirine túsip qalmawin, átirapimizda júz berip atirğan waqiya hádiyseler haqqinda haqiyqiy mağliwmatqa iye boliwimiz, fundamental bilim iyesine aylaniwimiz, eń tiykarğisi aqti qaradan ajiratiwğa iye boliwimiz zárúr.
Xabar ásirinde jasap atirğan ekenbiz, hár qanday buzğinshi ideyalarğa qarsi kúshli ideologiyaliq immunitetti payda qiliw hám ásirese ideyağa qarsi ideya, pikirge qarsi piker, jawizliqqa qarsi ağartiwshiliq penen gúresiwimiz kerek boladi.
Ne bolğan táğdirde de biz jaslar tariyxiy kelip shiğiwimizğa, kimlerdiń áwladi ekenligimizdi umitpawimiz, hár qanday xabar qáwipiniń bizge tásir qila almawin támiyinleydi.