15 guruhning asosiy guruhcha elementlari Reja: 15 guruhning asosiy guruhcha elementlari Azot. Tabiatda azot

Azot (II)-oksidi (azot monooksidi) Yuqori temperaturalarda azot bilan kislorodning bevosita birikishidan to`g`ridan- to`g`ri azot(II)-oksid sintez qilish mumkin. Ammo buning uchun juda ko`p miqdorda energiya sarflanadi. Shunga ko`ra sanoatda ammiakni 900⁰C temperaturada va katalizator (platina) ustida havo kislorodi bilan oksidlab azot (II)-oksid olinadi.
Laboratoriyada misga nitrat kislotaning suyultirilgan eritmasini ta’sir ettirib olinadi:
3Cu +8HNO₃ = 3Cu(NO₃)₂ +2NO +4 H₂O
Azot (II)-oksid rangsiz, zaharli gaz, 164⁰ C da suyuqlanadi va -151⁰C da qaynaydi. U suvda juda oz (0⁰C da 1hajm suvda faqat 0,074 hajm) eriydi. Suv bilan reaksiyaga kirishmaydi. Azot (II) - oksid molekulasidagi kislorod ajralishi juda qiyin bo`lgani uchun u yonishga yordam bermaydi.
Azot (II)-oksid birikish reaksiyasiga kirishish xususiyatiga ega. Masalan u xlor bilan birikib nitrozil xlorid (NOCI), kislorod bilan birikib azot (IV)-oksid (NO<sub>2</sub>) va ichki sferasida NO tutadigan kompleks birikmalar hosil qiladi.
Azot (II)-oksid oksidlash va qaytarish xossasiga ham ega:
2NO + 2H<sub>2</sub>S = N<sub>2</sub> +2S +2H<sub>2</sub>O (NO-oksidlovchi)
2NO +O<sub>2</sub> = 2NO<sub>2</sub> ( NO-qaytaruvchi)
Azot (III)- oksidi. Nitrit angidrid - N<sub>2</sub>O<sub>3</sub> sovuq temperaturalarda mavjud bo`ladigan ko`k tusli suyuqlik bo`lib, oddiy sharoitda NO₂ va NO ga parchalanadi.

N₂O₃- kislotali oksid, sovuqda suv bilan birikib nitrit kislotasini hosil qiladi

Ishqorlar bilan tegishli nitritlarni hosil qiladi

Nitrit kislotasi faqat suyultirilgan eritmalardagina barqaror, uning konsentrlangan eritmasi H₂ O, NO va NO₂ ga parchalanadi.
Azot (IV)- oksid-NO₂ oddiy sharoitda NO ning havo kislorodi bilan oksidlanishidan hosil bo`ladi.
Laboratoriyada u konsentrlangan nitrat kislotaga og`ir metallar, masalan, mis ta’sir ettirib olinadi:
Cu + 4HNO₃ = Cu(NO₃)₂ + 2NO₂ +2H₂O
Azot (IV)- oksid qo`ng`ir tusli, zaharli gaz, oson suyuqlanadi. Suyuq NO₂ +21⁰C da qaynaydi, -11⁰C gacha sovitilganda rangsiz kristll massaga aylanadi. Bunda NO₂ molekulasi dimerlanib, N₂O₄ (azot qo`sh oksid) ga aylanadi.
Umuman azot (IV)-oksid 140<sup>0</sup>C dan yuqori temperaturalardagina monomer-NO<sub>2</sub> holda bo`ladi. -11⁰C gacha sovitilganda rangsiz kristall massaga aylanadi. Bunda NO₂ molekulalarining dimerlanishiga moyilligi azot atomida juftlashmagan elektronlarning bo`lishi bilan tushuntiriladi.
Demak, 2NO<sub>2</sub>N<sub>2</sub>O<sub>4</sub> dan iborat muvozanat sistemasining tarkibi har xil temperatura uchun turli qiymatga ega.
Azot (IV)-oksid juda kuchli oksilovchi hisoblanadi. Masalan, ko`mir, oltingugurt va fosfor NO₂ muhitida juda yaxshi yonadi. NO₂ (yoki N₂O₄) suvda eriganda nitrit va nitrat kislotalar hosil bo`ladi:
N<sub>2</sub>O+H<sub>2</sub>O = HNO<sub>3</sub>+HNO<sub>2</sub>
Nitrat kislota eritmada barqaror bo`lgani holda, nitrit kislota ancha beqaror bo`lib qaytar reaksiya bo`yicha parchalanadi:
2HNO₂ ↔ H₂O + N₂O₃ ↔ NO+NO₂
Shu sababli NO₂ ning suv bilan ta’sir etishi amalda quyidagi tenglamaga muvofiq bo`ladi:
3NO<sub>2</sub>+H<sub>2</sub>O = 2HNO<sub>3</sub>+NO
Agar NO<sub>2</sub> ning suvda erishi mo`l miqdor kislorod ishtirokida borsa, faqat nitrat kislota hosil bo`ladi:
4NO<sub>2</sub> + O<sub>2</sub> + 2H<sub>2</sub>O = 4HNO<sub>3</sub>
Nitrat kislota sanoatda ana shu usul bilan olinadi.
Nitrit kislota- HNO<sub>2</sub> kuchsiz kislota bo`lib, faqat suyultirilgan eritmalardagina mavjuddir. U oksidlovchi va qaytaruvchi xossalarga ega. U ko`pincha NO ga qaytariladi:
2NaNO₂ + 2KJ + 2H₂SO₄ = Na₂SO₄ + K₂SO₄ +J ₂+ 2NO + 2H₂O
Nitrit kislota va uning tuzlari qaytarish xossasini ham namoyon qiladi:
2KMnO₄ + 5NaNO₂ + 3H₂SO₄ = K₂SO₄ + 2MnSO₄ + 5NaNO₃ + 3H₂O