15 guruhning asosiy guruhcha elementlari Reja: 15 guruhning asosiy guruhcha elementlari Azot. Tabiatda azot

Nitrat kislota tuzlari. Nitrat kislota tuzlariga nitratlar deyiladi va hamma metallarning nitratlari mavjd. Ularning ko’pchiligi rangsiz suvda yaxshi eriydi. Nitratlar nitrat kislotaga nisbatan barqarorroq, ular odatda nitrat kislotaga tegishli metallarni, metal oksidlarini yoki asoslarni ta’sir ettirib olinadi. Nordon suvli erotmalarda nitratlarning oksidlovchilk xossalari nitrat kislotaga nisbatan ancha sust, neytral muhitda esa oksidlovchilik xossalarini namoyon qilmaydi. Nitratlar suyuqlanmalarda va kislorod chiqarib parchalanganda kuchli oksidlovchi xossasini namoyon qiladi. Nitratlardan eng muhimlari natriy kaliy, ammoniy va kalsiy nitratlar bo’lib, ular umumiy nom bilan selitralar deb ataladi.
Nitratlarning qizdirishga bo’lgan munosabatlari. Metallarning nitratlari qizdirilganda quyidagi 3 xil sxemalar bo’yicha termik parchalanadilar, parchalanish tuz tarkibidagi kation tabiatiga bog’liq bo’ladi:
_----^{Mg dan chapda}_-----→ MeNO₂ + O₂
MeNO₃ ------/----^Mg-Cu------→MeO+NO₂ + O₂
\----^{Cu dan o’ngda}--→Me + NO₂+ O₂
Metallarning kuchlanish qatorida chapdan magniygacha bo`lgan metallarning nitritlari hosil bo`lib, kislorod ajraladi:
2NaNO₃ → 2NaNO₂ + O₂
Mg dan mis gacha bo`lgan metallarning nitratlari qizdirilganda o`sha metallarning oksidlari, azot (IV)-oksid va kislorod hosil bo`ladi:
2Cu(NO₃)₂ = CuO + 4NO₂ + O₂
Misdan keyin joylashgan metallarning nitaratlari qizdirilganda metallga, azot (IV) -oksidga va kislorodga ajraladi:
2AgNO₃ = 2Ag + 2NO₂ + O₂.
Nitrаt kislotаning o’ziga хos хususiyati uning organik birikmаlаr bilаn tа’sirlаngаnidа vodorod аtomigа nitrаt gruppа -NO₂ ning аlmаshinuvidir. Mаsаlаn, sеllyulozа [C₆H₇O₂(OH)₃] konsеntrlаngаn nitrаt kislotа tа’siridа portlovchi moddаtrini trisеllyulozаgа аylаnаdi.
[C₆H₇O₂(OH)₃]_n +3nHNO_3®[C₆H₇O₂(ONO₂)₃]_n+3nH₂O
Ko’pchilik nitrobrikmаlаr farmаsеvtik prеpаrаtlаr vа pеstidsidlаrdir.
Ko’pchilik organik birikmаlаr nitrаt kislotа tа’siridа oksidlаnаdi (mаsаlаn bo’yoqlаr rаngsizlаnаdi) bundа ko’p issiqlik chiqishi bilаn hatto bа’zi birikmаlаr yonib kеtаdi. Mаsаlаn, skipidlаr yoki qizdirilgаn yog’och qipig’i, pахtа, qog’oz kаbilаr. Nitrаt kislota bilаn ishlаgаndа judа ehtiyot bo’lish kеrаk. Nitrаt kislotа tuzlаri tеrmik beqaror bo’lib, mеtаllаrning stаndаrt elеktrod potеnsiаl qatoridа o’rnigа qarab turli birikmаlаr hosil qilish bilаn, mаgniydаn misgаchа-mеtаll oksidlаri аzot (IV)- oksidi vа kislorod, nihoyat misdаn kеyingi mеtаll tuzlаri esа erkin mеtаll, аzot (IV)- oksidi vа kislorod hosil qilish bilаn pаrchаlаnаdi.
NaNO₃ -nаtriyli sеlitrа (nаtriy nitrаt chili sеlitrаsi) kulrаng kristаll holdаgi kukun, gidroskopik, tаrkibidа 15-16% (mаssа bo’yuchа) аzot saqlaydi. U аmmiаkdаn nitrаt kislotа olishdа qo’shimchа mahsulot sifаtidа olinаdi.
NH₄NO₃-аmmoniy nitrаt (аmmiаkli sеlitrа) muhim o’g’it, nitrаt kislotаni аmmiаk bilаn nеytrаllаb olinаdi, oq kristаll yoki donаdor moddа, tаrkibidа 34% (mаssа bo’yicha) аzot saqlaydi.
KNO₃-kаliy nitrаt (kаliyli sеlitrа, hind sеlitrаsi) oq rаngli kristаll moddа u NaNO₃ ni KCl bilаn o’zaro tа’sirlаshgаndа hosil bo’ladi. Tаrkibidа 13% (mаssа bo’yicha) аzot vа 46% (mаssа bo’yicha) K₂O saqlaydi. U ham o’g’it sifаtidа, qora poroх (75% KNO₃ 15% ko’mir 10% oltingugurt аrаlаshmаsi) tаyyorlаshdа ishlаtilаdi.
Ca(NO₃)₂ -kalsiy nitrаt (norvеgiya sеlitrаsi) kristаll moddа, tаrkibidа 15% аzot saqlaydi.
CaCO₃+2HNO₃=Ca(NO₃)₂+H₂O+CO₂ (nеytrаl o’g’it)
Azot elementi o’simlik va hayvonot olamining asosi bo’lgan oqsil va hayot uchun zarur xlorofill moddalari tarkibiga kiradi. Azotning tuproqdagi tabiiy birikmalarini o’simlikning azotga bo’lgan ehtiyojini to’la ta’minlay olmaydi. Shu sababli, tuproqni azotli o’g’itlar bilan muntazam ravishda o’g’itlab turish kerak. Azotli o’g’itlardan natriy nitrit NaNO₃, kaliy nitrat KNO₃, kalsiy nitrat Ca(NO₃)₂, ammoniy nitrat NH₄NO₃, ammoniy sulfat (NH₄)₂SO₄ va mochevina CO(NH₂)₂ azotning o’zimliklar o’zlashtira oladigan va suvda yaxshi eriydigan birikmalardir. Bular qattiq o’g’itlardir. Azotli suyuq o’g’itlarda azot ko’p bo’ladi. Masalan, suyuq ammiakda 82% azot bor, ammiaklarda (ammoniy tuzlarining-ammoniy nitrat, kalsiy nitrat va boshqalarning ammiakdagi eritmalarida 35-45% azot bo’ladi.
Hozirgi vaqtda ishlab chiqarilayotgan suyuq o’g’itlar suyuq ammiak, ammiakli suv, ammiakatlar va murakkab suyuq o’g’itlardir. Mamlakatimiz mazkur sohani rivojlantirish uchun barcha zarur resurslarga ega. Mavjud yirik xomashyo konlari “O‘zkimyosanoat” davlat aksiyadorlik kompaniyasining xalqaro standartlar darajasida tayyorgarlikdan o‘tgan malakali mutaxassislar mehnat qilayotgan zamonaviy, yuqori texnologik korxonalari tomonidan qayta ishlanmoqda. Kompaniya ishlab chiqarilayotgan mineral o‘g‘itlar miqdori va turlari bo‘yicha Markaziy Osiyoda yetakchi o‘rinda turadi. Mintaqada ammiak, karbamid, ammiak selitrasi, sulfat ammoniy, ammofos, nitrofos ishlab chiqarish bo‘yicha yirik kompaniyadir.
Masalan, “Maksam-Chirchiq” va “Farg‘onaazot” ochiq aksiyadorlik jamiyatlarida ammiak ishlab chiqarish korxonalari rekonstruksiya qilindi. Bu ushbu korxonalarda mahsulot ishlab chiqarishni tegishli ravishda yiliga 420 va 400 ming tonnagacha yetkazish, agregatlarning barqaror va ishonchli ishlashini ta’minlash, yoqilg‘i-energetika resurslari iste’molini hamda yakuniy mahsulot tannarxini kamaytirish imkonini berdi. Bundan tashqari, “Maksam-Chirchiq” ochiq aksiyadorlik jamiyatida to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hisobidan g‘ovakli selitra ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. “Samarqandkimyo” ochiq aksiyadorlik jamiyatida esa mahalliy xomashyoni qayta ishlash bo‘yicha o‘zimizda tayyorlangan texnologiya bazasida loyiha bo‘yicha yiliga 250 ming tonna yangi nitrokalsiyfosfatli o‘g‘it ishlab chiqarish quvvatiga ega korxona tashkil qilindi. “Navoiyazot” ochiq aksiyadorlik jamiyatida fosforit xomashyosi qo‘shilgan ammiak selitrasini granulalash jarayonini tatbiq etishga doir loyiha amalga oshirildi. Bu har yili 180 ming tonna ammiak selitrasini olish imkonini beradi. Mazkur mahsulotlarga bugun nafaqat ichki, balki tashqi bozorda ham talab katta.
Davlatimiz rahbarining 2009-yil 11-martda qabul qilingan «Kimyo sanoati korxonalari qurilishini jadallashtirish va yangi turdagi kimyo mahsulotlari ishlab chiqarishni o‘zlashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida»gi qarori ijrosini ta’minlash doirasida “O‘zkimyosanoat” davlat aksiyadorlik kompaniyasi korxonalarida karbamid-ammiak aralashmasi, zichligi past ammoniy nitrati, natriy nitrati, trinatriyfosfat, ozuqa fosfati, ammiak va boshqa turdagi mahsulotlar ishlab chiqarish uchun katalizatorlar tayyorlash yo‘lga qo‘yildi.