15 маъруза: Шахс тараққиётининг даврларга бўлиниши

15 МАЪРУЗА: Шахс тараққиётининг даврларга бўлиниши.
Мавзу режаси:
1.Шахс ҳақида умумий тушунча.
2.Чет эл психологиясида шахс назариялари.
2.Ёш даврларини табақалаш назариялари.
3.Психологияда ўсмирлик ва илк ўспиринлик даври , уларнинг ўзига хос хусусиятлари.
1. Психология фанида инсон зотига хослик, яьни индивид масаласи (лотинча индивид- ажралмас, алоҳида зот деган маьнони англатади) шахс, индивидуаллик тушунчалари орқали акс эттирилади.
Катта ёшдаги руҳий сЎлом одамлар ҳам, чақалоқ ҳам, нутқи йўқ, оддий малакаларни ўзлаштира олмайдиган ақли заифлар ҳам индивид ҳисобланади.Бироқ булардан биринчисигина шахс деб аташ аньана тусига кириб қолган, чунки ўша зотгина ижтимоий мавжудод, ижтимоий муносабатлар маҳсули, ижтимоий тараққиётнинг фаол қатнашчиси бўла олади. Индивид сифатида ёруғ дунёга келган одам ижтимоий муҳит таьсирида кейинчалик шахсга айланади, шунинг учун бу жараён ижтимоий-тарихий хусусиятга эгадир. Илк болалик чоғиданоқ индивид муайян ижтимоий муносабатлар тизими доирасида бўлади, бундай шахслараро муносабатлар тарзи тарихий шаклланган бўлиб, у ёшлигиданоқ шу тайёр ижтимоий муносабат, муомала, мулоқот тизими билан ттаниша боради. Ижтимоий қуршов ( оила аьзолари, маҳалла аҳли, жамоатчилик,ишлаб чиқариш жамоаси), ижтимоий гуруҳ ичида( кишилар орасида,уларнинг қалб тўрида) одамнинг бундан кейинги ривожланиши уни шахс сифатида шаклланишига, унинг онги ва иродасининг хусусиятларига мутлоқо боғлиқбўлмаган ҳар хил хусусиятли муносабатлар мажмуасини вужудга келтиради.
Жаҳон психологияси фанида онда-сонда бўлсада, аммо учраб турадиган шахсни ижтимоий муҳитнинг суст маҳсули деб тушунтириш ва унда фаолликни инкор этиш ўта баҳсли масаладир. Шуни алоҳида таькидлаш лозимки, шахснинг ижтимоий тажрибани ўзлаштириш жараёни одимнинг ўзича амалга ошираётган фаолиятига ва унинг билан қандай мақсад кўзлаётганига нисбатан муносабатни акс эттирувчи руҳий дунёси орқали намоён бўлади. Одатда, фаоллик шахсга хос хулқ- атвор, фаолият, муомала мотивларида, йўл- йўриқларида, амалий кўникмаларида кўзга ташланади.
Бир хил турмуш шароитлари шахс фаоллигининг турли шаклларини яратиш ҳамда хар хил ҳаётий вазиятни вужудга келтириш имкониятига эга.Ҳаётда бирон-бир танбеҳ беришнинг ўзи кимдадир руҳий ҳисни уйғотса, бошқа бировнинг сиртига ҳам юқмайди.Шундай қилиб” шахс” деган тушунча, одамга таьсир қилувчи барча ташқи қўзғатувчилар ижтимоий шарт- шароитларга, фаолиятнинг ички тарбиявий қисмлари, тузилиши, йиғиндиси билан бойитилиши эвазига ҳосил бўлади.
Шахснинг энг муҳум хусусиятли жиҳатларидан бири-бу унинг индивидуаллиги, яьни яккахоллигидир.Индивидуаллик деганда, инсоннинг шахсий психологик хусусиятларининг бетакрор бирикмаси тушунилади.Индивидуаллик таркибига характер, темперамент, психик жараёнлар,ҳолатлар, ҳодисалар, ҳукмрон хусусиятлар йиғиндиси, ирода,фаолиятлар мотивлари, инсон маслаги, дунёқараши, иқтидори, қобилиятлари ва шу кабилар киради.Психик хусусиятлар бирикмасини айнан ўхшаш тарзда акс эттирувчи инсон мавжуд эмас.Шахс ўзининг қард- қиммати ва нуқсонлари билан ижтимоий турмушда фаол иштирок қилиши, таьлим ватарбия ёрдамида юзага келган ўзининг кучли ва кучсиз жиҳатлари билан яққол бетакрор олий зотдир.
Одам жамиятда турли гуруҳлар фаолиятида қатнашар экан, кўпинча. Уларда ҳар хил вазифаларни бажаради, бир-бирига ўхшамаган ролларни ижро этади.Масалан, ота-она ва оиланинг “эгови” инжиқ, “зўравон” бола ўз тенгқурлари даврасида эҳтиёткорона ҳаракат қилиб,ўзини тамоман бошқача тутади.Шунингдек,жиддий,талабчан, хазмат вақтидабошқаларга қўшилмайдиган, саёҳат даврида меҳнат фаолиятида,улфатчиликда ҳазилкаш ва қазақчига айланиши мумкин.Юқорида келтирилганлардан кўриниб турибдики, битта одамнинг ўзи турли вазиятларда мазмунан бир-бирига қарама- қарши ролларни бажаради.Аксарият ҳолларда одам турли-туман вазиятларга, шароитларга мос, уларга мутаносиб бўлган жиҳатларни, жабҳаларни намоён қилади, унинг оилада, хизмат вазифасида, жамоатчилик орасида, спорт мусобақасида ва шу сингариларда ўз зиммасига олган ролларни бир-бирига қарама-қарши эмас, балки ўзаро ҳамоҳанг тарзда ўйнайди. Ана шу инсон фазилатларининг, хаслатларининг бир-бирига мослиги шахснинг яхлитлигини кўрсатувчи аломатлардан бири бўлиб, айни чоғда ундаги қарама-қаршилик, зиддият ва шаклланиб улгурмаган хусусиятларнинг кўрсаткичи унинг турли вазиятларда бажариладиган ролларнинг ўзаро бир-бирига зидлиги ёки номутаносиблигини кўрсатади.
Инсон жамиятнинг турли гуруҳларида ўз зиммасига олган вазифалари, роллари қанчалик ранг- баранг бўлмасин, турмушдаги мавқеи кўп маьно ва кўп қиррали хусусиятгаэга бўлишидан қатьий назар, унда инсон шахсига тўла мос келадиган ҳақиқий тавсиф бериш имконияти сақланиб қолади. Унга бериладиган тавсиф фақат унинг ўйнайдиган асосий роллари, эгаллаган мавқеининг индивидуаллигини намоён қилувчи мотивлари билан эмас, балки уни ишлаб чиқаришга, моддий бойликларни ўзлаштиришга нисбатан муносабатини ўрганиш орқали аниқланади.Ўзбекистонда инсон шахсига бериладиган асосий тавсиф унинг гуманистик, мустақил, ҳуқуқий жамият қуриш жараёнига нисбатан ҳамда бу ижтимоий жараёнда фаол қатнашиши каби муҳим мезонларга асосланади..
Жаҳон психология фанининг илғор, тараққийпарвар, гуманистик тадқиқотчиларининг тажрибаси кўрсатишича, шахснинг психологик тузилиши, психологик хусусиятлари( характер хислати, темперамент хусусиятлари, иродавий сафатлари, ақлий қобилиятиари, истеьдод даражалари, барқарор қизиқишлари, ҳукмрон мотивлари, ҳиссиёти ва шу кабиларнинг мажмуаси) ҳар бир алоҳида одамда бетакрор, барқарор, турғун бирликни ташкил этади. Бу эса, ўз навбатида, шахсни психологик тузилишининг нисбийлиги, қатьийлиги, стереотиплиги тўғрисидаги фикрни қатьий тасдиқлаш имконини яратади.
Психик ҳолатлар, ҳодисалар, ҳиссиёт, ҳохиш, орзу, тафаккур ва шу кабилар узлуксиз равишда ўзгариб туриши, ижтимоий гуруҳларда, ҳаётий вазиятларда одам ўз зиммасига олган ролларига алоқадор хулқ атворнинг ўзгариши, ёши улғайиб бориши ҳам шахснинг психологик қиёфаси муайян даражада барқарорликни сақлайди.Мазкур нисбий барқарорлик одамнинг яшаш шароитлари, жисмоний хусусиятларининг кўриниши билан уйғунликда шакллантирувчи ижтимоий муносабатлар йиғиндисининг доимийлиги билан узвий бЎлиқдир.
Демак, шахснинг нисбатан барқарор ва ўзгарувчан хусусиятлари инсон хислатларининг яхлитлиги ва ўзаро бЎлиқлигидан таркиб топувчи мураккаб бирликдан иборатдир.
1.2. Жаҳон психологияси фанида шахснинг камолоти, унинг ривожланиши тўғрисида хилма-хил назариялар яратилган бўлиб, тадқиқотчилар инсон шахсини ўрганишда турлича позициядан туриб, муаммонинг моҳиятини яратишда ўзига хос тарзда ёндашадилар. Мазкур назариялар қаторига биогенетик, сотсиогенетик, психогенетик, когнитивистик,психоаналистик, бихевиористик назарияларни киритиш мумкин. Қуйида санаб ўтилган назариялар ва уларнинг айрим намоёндалари томонидан шахсни ривожлантириш принсплари тўғрисидаги қарашларига тўхталиб ўтамиз.
Биогенетик назариянинг негизида инсоннинг биологик етилиши бош омил сифатида қабул қилинган бўлиб, қолган жараёнларнинг тараққиёти ихтиёрий хусусият касб этиб, улар билан шунчаки ўзаро алоқа тан олинади, холос.Мазкур назарияга биноан, тараққиётнинг бош мақсади-биологик детерминантларига қаратилади ва уларнинг моҳиятидан социал-психологик хусусиятлар келтириб чиқарилади.
Тараққиёт жараёнининг ўзи, даставал биологик етилишнинг универсал босқичи сифатида шарҳланади ва талқин қилинади.
Биогенетик қонунни Ф.Мюллер ва Э.Геккеллар кашф қилишган. Биогенетик қонуният органнинг тараққиёти назариясини ташвиқ қилишда ва антидарвинчиларга қарши курашдамуайян тарихий ўрин тутади. Бироқ бу қонуният тарафдорлари органнинг индивидуал ва тарихий тараққиёти муносабатларини тушунтиришда қўпол хатоларга йўл қўйганлар.Жумладан, биогинетик қонунга кўра, шахс психологиясининг индивидуал тараққиёти(онтогенези) бутун инсоният тарихай тараққиётининг (филогенези) асосий босқичларини қисқача такрорлайди, деган фикр ўртага ташланади.
Немис психологи В.Штерннинг фикрича, чақалоқ ҳали у одам эмас, балки фақат сутэмизувчиларга дахлдор ҳайвондир, у олти ойликдан ошгач, психик тараққиёти жиҳатидан фақат маймунлар даражасига тенглашади, икки ёшида эса оддий одам ҳолига келади, беш ёшларда ибтидоий пода ҳолатидаги одамлар даражасига этади, мактаб давридан бошлаб ибтидоий даврни бошидан кечиради, кичик мактаб ёшида ўрта аср кишилар онгига ва ниҳоят етуклик давридагина у ҳозирги замон кишиларининг маданий даражасига эришади.
Биогинетик назариянинг йирик намоёндаларидан америкалик психолог С. Холл психологик тараққиётнинг бош қонуни “рекапитуляция қонуни”
( филогинезни қисқача такрорлаш) деб ҳисоблайди. Унинг фикрича, онтогинездаги индивидуал тараққиёт филогинезнинг муҳим босқичларини такрорлайди. Олимнинг талқинига кўра, гўдаклик ҳайвонларга хос тараққиёт палласини қайтаришдан бошқа нарса эмас. Болалик даври эса қадимги одамларнинг асосий машғулоти бўлган овчилик ва балиқчилик даврига айнан мос келади. 8-12 ёш оралиғидаги бола ўсиш даври ўсмиролди ёшидан иборат бўлиб, ёввойиликнинг охири ва цивилизатциянинг бошланишидаги камолот чоғққисига ҳамоҳангдир. Ўспиринлик эса жинсий етилишдан (12-13) бошланиб то етуклик даври кириб келгунга қадар (22-25) давом этиб, романтизмга эквивалентдир. С.Холлнинг талқинига қараганда, бу даврлар “бўрон ва тайзиқлар” , ички ва ташқи низолардан иборат бўлиб, уларнинг кечиши давомида одамда “индивидуаллик туйғу”си вужудга келади.Шахс ривожланишининг ушбу назарияси ўз даврида бир талай танқидий мулоҳазалар манбаи вазифасини ўтади, чунки инсон зотидаги ривожланиш босқичлари фелогинезни айнан такрорламайди ва такрорлаши ҳам мумкин эмас.
Биогинетик консепсиянинг бошқа бир тури немис “конституцион психологияси” (инсоннинг тана тузилишига асосланган назария) намоёндалари томонидан ишлаб чиқилган.Э.Кречмер шахс (психологияси) типологияси негизига бир қанча биологик омилларни (масалан, тана тузилишининг типи ва бошқаларни) киритиб, инсоннинг жисмоний типи билан ўсишининг хусусияти ўртасида узвий бЎлиқлик мавжуд, деб тахмин қилади.Э.Кречмер одамларни иккита катта гуруҳга ажратади ва уларнинг бири сиклоид тоифасига хос ( тез қўзғалувчи, ҳис-туйғуси ўта барқарор), иккинчиси эса шизоид тоифасига ( одамови, муносабатга қийин киришувчи, ҳис-туйғуси чекланган) хос одамлар эканлигини айтади.
Биогенетик назария намаёндаларидан америкалик психологлар А.Гезел ва С.Холл тараққиётнинг биологик модели асосида тахминий иш кўрадилар ва бу жараёнда мувозанат, интегратция , янгиланиш цикллари ўзаро ўрин алмашиниб туради, деган хулосага келадилар.
Психология тарихида Зигмунд Фрейднинг шахс талқинида биологизмнинг энг яққол кўриниши ўз ифодасини топган. Унинг таьлимотига биноан, шахснинг барча ҳатти-ҳаракатлари онгсиз биологик майллар ёки инстинктлар билан шартланган, айниқса, биринчи навбатда, у жинсий майлига бЎлиқдир. Бироқ бунга ўхшаш биологизаторлик омиллари ҳамма вақт инсон хулқини белгиловчи бирдан-бир мезон ёки бетакрор туртки ролини бажаради дея олмаймиз.
Биогенетик назараянинг қарама-қарши кўриниши- бу аксил қутбга жойлашган социогенетик назария ҳисобланади. Социогенетик ёндашишга биноан, шахсда рўй берадиган ўзгаришлар жамиятнинг тузилиши, ижтимоийлашув усуллари, уни қуршаб турган одамлар билан ўзаро муносабати воситаларидан келиб чиққан ҳолда тушунтирилади. Ижтимоийлашув назариясига кўра, инсон биологик тур сифатида туғулиб, ҳаётнинг ижтимоий шарт-шароитларининг бевосита таьсири остида шахсга айланади.
Ғарбий Европанинг муҳим назарияларидан бири- бу роллар назариясидир. Ушбу назариянинг моҳиятига кўра, жамият ўзининг ҳар бир аьзосига статус (ҳақ-ҳуқуқ) деб номланган хатти-ҳаракатнинг бирқарор усулларимажмуини таклиф қилади.
АҚШда кенг тарқалган назариялардан яна бири- бу индивидуал тажриба ва билимларни мустақил эгаллаш назариясидир. Мазкур назарияга биноан шахснинг ҳаёти ва унинг воқеликка нисбатан муносабати кўпинча кўникмаларни эгаллаш ва билимларни ўзлаштиришнинг самараси, қўзғатувчини узлуксиз ривишда мустаҳкамланиб боришнинг маҳсулидир.(Э.Торндайк, Б.Скиннер ва ҳоказо).
Юқорида таҳлил қилинган ҳар бир назария шахснинг ижтимоий хулқини ўзгалар учун ёпиқ ёки чекланган муҳит хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда тушунтиради, бу ўринда одам ҳоҳлайдими ёки йўқми бундан қатьий назар мазкур шароитга мослашмоғи зарур, деган ақидага амал қилинади.
Психологияда психогенетик ёндашиш ҳам мавжуд бўлиб, у биогенетик, социогенетик омилларнинг қимматини камситмайди, аксинча психик жараёнлар тараққиётини биринчи даражали аҳамиятга эга деб ҳисоблайди.
Умумий психология фанида шахснинг шаклланиши ва ривожланиши қонуниятлари ҳамда уларнинг механизмлари тадқиқ қилинади.А.Г.Ковалевнинг фикрича, шахс- бу ижтимоий муносабатларнинг ҳам обьекти, ҳим субектидир. А.Н.Леонтев ушбу масалага бошқачароқ ёндашиб, унга шундай таьриф беради: шахс- бу фаолият субектидир.К.К.Платановнинг талқинига қараганда: жамиятда ўз ролини англовчи, ишга лаёқатли, яроқли аьзоси шахс дейилади. Бу муаммонинг моҳиятини чуқурроқ очишга ҳаракат қилган С.Л.Рубинштейн таьрифича. Шахс- бу ташқи таьсирлар йўналишини ўзгартирувчи ички шарт-шароитлар мажмуидир.
Бизнингча, муайян жамоа аьзоси, жисмоний , жинсий, ижтимоий камолотга эришган, биологик ва сациологик шартланган хислатлар эгаси, ўз имкониятларини рўёбга чиқарувчи, билимга интилувчи, фаолият, хулқ, муомала субекти шахс дейилади.

Одам. Сутэмизувчилар синфига дахлдорлик, биологик жонзот эканлиги одамнинг ўзига хос хусусиятидир. Тик юришлик, қўлларнинг меҳнат фаолиятига мослашганлига, юксак тараққий этган мияга эгалиги, унинг ўзига хос томонларидир.Ижтимоий жонзот сифатида одам онг билан қуролланганлиги туфайли борлиқни онгли акс эттириш қобилиятидан ташқари ўз қизиқиш ва эҳтиёжларига мутаносиб уни ўзгартириш имкониятига ҳам эгадир.

Шахс.Меҳнат туфайли ҳайвонот оламидан ажралиб чиққан ва жамиятда ривожланувчи, тил ёрдами билан, бошқа кишилар билан мулоқотга киришувчи одам шахсга айланди.Шахснинг асосий тавсифи ижтимоий моҳияти ҳисобланади.