15-mavzu. Asosiy va aylanma kapital doiraviy aylanishning moliyaviy jihatlari Reja

15-mavzu. Asosiy va aylanma kapital doiraviy aylanishning moliyaviy jihatlari
Reja:

1. 
   Asosiy kapital doiraviy aylanishining mohiyati va tarkibiy tuzilmasi.
   
2. 
   Amortizatsiya ajratmalarini hisoblashning asosiy metodlari va ularning o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlari.
   
3. 
   Aylanma kapital: mazmuni, tarkibiy tuzilmasi va foydalanish samaradorligi.
   
4. 
   Aylanma kapitalning foydalanish samaradorligini harakterlovchi ko‘rsatkichlar.
   

1-savol bayoni. Umumlashtirilgan ko‘rinishda asosiy kapital mehnat vositalariga (binolar, inshootlar, uzatish qurilmalari, mashinalar va dastgohlar, transport vositalari va foydali foydalanish muddati 12 oydan oshadigan boshqa vositalar) qo‘yilgan (joylashtirilgan) avanslashtirilgan kapitaliy qiymatning bir qismidir. XYUSning buxgalteriya balansida asosiy kapital aylanmadan tashqaridagi aktivlar sifatida aks ettiriladi. Uning asosini asosiy vositalar tashkil etadi. Bu aktivlarning boshqa elementlari, ya’ni nomoddiy aktivlar, tugallanmagan qurilish, moddiy boyliklarga daromadli qo‘yish (joylashtirish), uzoq muddatli moliyaviy quyilmalar, bevosita yoki bilvosita asosiy kapitalni kengaytirilgan, ilmiy-sig‘imli ishlab chiqarishga xizmat qiladi. Mehnat va mahsulotni yaratish jarayonida asosiy kapital ishlab chiqarish omili va ishlab chiqarishning moddiy-texnikaviy asosi shaklida amal qiladigan unumli kapitalning qismi sifatida maydonga chiqadi.

Asosiy kapital doiraviy aylanishining samaradorligini tahlil qilishda quyidagilarni hisobga olish maqsadga muvofiq:

• 
  moliyaviy nuqtai-nazardan asosiy kapitalning doiraviy aylanishi moliyaviy resurslar tegishli fondlarining tashkil etilishi bilan kuzatiladi. Bu bir vaqtning o‘zida ham asosiy kapital va ham aylanma kapital aylanishiga to‘liq tegishlidir;
  
• 
  shu doiraviy aylanish jarayonida vujudga keladigan moliyaviy resurslardan foydalanish samaradorligini baholash muhim hisoblanadi;
  
• 
  amal qilayotgan (ishlayotgan) ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish va eskirgan asosiy ishlab chiqarish fondlarini yangilashning o‘z vaqtida amalga oshirilishi samaradorligini baholash kerak.
  

XYUSning moliyaviy resurslari tarkibiga o‘zlik va jalb qilingan pul mablag‘lari bo‘lishi mumkin. Takror ishlab chiqarish jihatidan asosiy kapitalning doiraviy aylanishi iste’mol qilingan asosiy fondlarni almashtirish (yangilash) uchun amortizatsiya mablag‘larining amortizatsiya fondida jamg‘arilishini ko‘zda tutadi. Hisobot davri davomida asosiy vositalar ob’ektlari bo‘yicha amortizatsiya ajratmalari hisoblashni qo‘llash usullariga bog‘liq bo‘lmagan holda har oyda hisoblanadi. Mavsumiy ishlab chiqarishda ham asosiy vositalar bo‘yicha amortizatsiya ajratmalarining yillik summasi hisobot yilida tashkilotning ishlash davri davomida bir tekisda hisoblanadi. Agar asosiy vositalarning ob’ektlari rekonstruksiya va modernizatsiya qilishda bo‘lsa, yoki ular uch oydan ko‘proq muddatga konservatsiya qilishga o‘tkazilgan bo‘lsa, bunday holatlarda amortizatsiya ajratmalarini hisoblash tashkilot rahbarining qaroriga muvofiq to‘xtalishi mumkin.
Asosiy fondlar pulli tarzda baholanadi va hisoblanadi hamda buxgalteriya hisobida asosiy vositalar sifatida aniqlanadi (belgilanadi). Ularning tarkibiga quyidagilar kiradi:

• 
  binolar;
  
• 
  inshoatlar (neft va gaz qazib oluvchi, gidrotexnik, transport xo‘jaligi inshoatlari va boshqalar);
  
• 
  uzatuvchi moslamalar (elektr uzatuvchi, aloqa, quvurlar va h.k.);
  
• 
  ishchi va kuch mashinalari va dastgohlari;
  
• 
  o‘lchovchi va tartibga soluvchi (o‘zgartiruvchi) priborlar va qurilmalar;
  
• 
  uy-joylar;
  
• 
  hisoblash texnikasi va orgtexnika;
  
• 
  transport vositalari;
  
• 
  instrumentlar;
  
• 
  ishlab chiqarish va xo‘jalik inventarlari va buyumlari;
  
• 
  ishchi va mahsulli qoramollar;
  
• 
  ko‘p yillik o‘simliklar.
  

Yuqoridagilardan tashqari asosiy vositalarning tarkibiga yana tashkilotning mulkida bo‘lgan yer maydonlari, tabiatdan foydalanish ob’ektlari (suv, qazilma boyliklari va boshqa tabiiy resurslar), asosiy vositalarning ijaraga olingan ob’ektlari ham kiradi.
Ishchi va kuch mashinalari hamda dastgohlari, o‘lchovchi va tartibga soluvchi (o‘zgartiruvchi) qurilmalar hamda priborlar, hisoblash texnikasi, transport vositalari, instrumentlar, ishlab chiqarish va xo‘jalik inventarlari, odatda, asosiy fondlarning aktiv qismiga kiritilib, ular mehnat predmetlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ularning qolgan qismlari esa asosiy fondlarning passiv qismiga kiritiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida asosiy kapital aktiv qismining maksimal ravishda oshirilishi eng muhim vazifalardan biri bo‘lib hisoblanadi.
Asosiy kapitalning doiraviy aylanishi unga tegishli bo‘lgan qiymatning quyidagi uch funksional shakllarida harakat qilishini anglatadi:

• 
  pulli;
  
• 
  unumli;
  
• 
  tovarli.
  

Asosiy kapital qiymatining bu shakllarda amal qilishi foyda olishni va mehnat vositalarining takror ishlab chiqarilishini ta’minlaydi.
Kapitalning doiraviy aylanishi davomida aylanma kapitaldan farqli o‘laroq asosiy kapital o‘zining iste’mol shaklini birdaniga yuqotmaydi, ya’ni davomli muddatda eskiradi. Yangidan yaratilayotgan mahsulotga u o‘zining qiymatini asta-sekinlik bilan, eskirish darajasiga qarab o‘tkazadi va to‘liq qayta tiklanganga qadar ko‘plab ishlab chiqarish sikllari davomida uni tiklab boradi. Bu jarayon amortizatsiya deb ataladi va u o‘rnatilgan me’yorlarga muvofiq ravishda har oyda hisoblanadi.
Ma’naviy eskirishini inobatga olgan holda mehnat vositalari boshlang‘ich qiymatini to‘liq tiklash vaqti amortizatsiya davri deb ataladi. Bu davr tugaganidan so‘ng asosiy kapitalga avanslashtirilgan pulli qiymat o‘z aylanishini tugatadi va yana mehnat vositasiga aylanadi. Bu fursatga yetgunga qadar o‘tkazilayotgan qiymat asta-sekinlik bilan va uzluksiz ravishda amortizatsiya fondi ko‘rinishida jamg‘arilib boriladi hamda so‘ng esa iste’mol qilingan kapitalni yangidan qayta tiklashga foydalaniladi.
Ishlab chiqarish jarayonida asosiy kapitalni buyumlashgan shakli sifatida asosiy fondlar - uzoq vaqt davomida natural-iste’molli shaklda ishlab chiqarish jarayonida foydalanilayotgan moddiy boyliklar yig‘indisi - maydonga chiqadi. Iqtisodiy mo‘ljallanganligiga ko‘ra asosiy fondlar quyidagilarga bo‘linadi:

• 
  asosiy ishlab chiqarish fondlari;
  
• 
  noishlab chiqarish asosiy fondlari.
  

Ishlab chiqarish jarayonida buyumlashgan-natural shaklda ishtirok etadigan va ko‘plab ishlab chiqarish sikllari davomida o‘zining qiymatini tayyor mahsulotga qismlarga bo‘lib o‘tkazuvchi mehnat vositalariga asosiy ishlab chiqarish fondlari deyiladi.
Noishlab chiqarish asosiy fondlarining tarkibiga XYUSning balansida bo‘lgan va noishlab chiqarish maqsadlari uchun foydalanishga mo‘ljallangan XYUSning mulklari kiradi. Ular bo‘yicha amortizatsiya hisoblanmaydi. Bu fondlarning qiymati ularning eskirishi munosabati bilan XYUSning foydasi hisobidan takror ishlab chiqariladi.
Asosiy ishlab chiqarish fondlarining tarkibiy tuzilmasi tarmoq, texnologik, ishlab chiqarish va xizmat qilish muddati (yoshi) jihatidan bo‘lishi mumkin. Tarmoq tuzilmasi alohida olingan tarmoqdagi asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymatining butun iqtisodiyot bo‘yicha shu fondlar qiymatidagi salmog‘ini harakterlaydi. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining texnologik tuzilmasi alohida guruh ichidagi ular turli ko‘rinishlarining salmog‘ini ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish tarkibiy tuzilmasi ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etayotgan mehnat vositalari turli ko‘rinishlarining nisbatidan iborat bo‘lib, investitsiyalarning texnologik ilg‘orligi va ularning oqilona joylashtirilganligini aks ettiradi. Asosiy fondlarning xizmat qilish muddati (yoshi) jihatidan tarkibiy tuzilmasi ularning ahvolini yosh guruhlari va takror ishlab chiqarish sur’atlari bo‘yicha ifodalaydi. Keyingi yillarda asosiy fondlarning yetarli darajada faol takror ishlab chiqarilmaganligi uchun ularning yoshi va eskirishi ortib bormoqda (oshmoqda).

2-savol bayoni. Takror ishlab chiqarish jihatidan asosiy kapitalning doiraviy aylanishi iste’mol qilingan asosiy fondlarni almashtirish (yangilash) uchun amortizatsiya mablag‘larining amortizatsiya fondida jamg‘arilishini ko‘zda tutadi. Hisobot davri davomida asosiy vositalar ob’ektlari bo‘yicha amortizatsiya ajratmalari hisoblashni qo‘llash usullariga bog‘liq bo‘lmagan holda har oyda hisoblanadi. Mavsumiy ishlab chiqarishda ham asosiy vositalar bo‘yicha amortizatsiya ajratmalarining yillik summasi hisobot yilida tashkilotning ishlash davri davomida bir tekisda hisoblanadi. Agar asosiy vositalarning ob’ektlari rekonstruksiya va modernizatsiya qilishda bo‘lsa, yoki ular uch oydan ko‘proq muddatga konservatsiya qilishga o‘tkazilgan bo‘lsa, bunday holatlarda amortizatsiya ajratmalarini hisoblash tashkilot rahbarining qaroriga muvofiq to‘xtalishi mumkin.

Amortizatsiyalashtiriladigan mol-mulklar o‘zlarining foydali foydalanish muddatlariga bog‘liq ravishda konkret amortizatsiya guruhlariga birlashtiriladi. Birinchi guruhga foydali foydalanish muddati 1 yildan 2 yilgacha bo‘lgan mol-mulklar kiritilsa, oxirgi guruhga esa foydali foydalanish muddatlari 30 yildan ortiq bo‘lgan mol-mulklar kiritiladi.
Amortizatsiya guruhlariga kiritiladigan asosiy vositalarning klassifikatsiyalanishini har bir mamlakatning hukumati aniqlab beradi. Amortizatsiya guruhlari ko‘rsatilmagan asosiy vositalarning turlari bo‘yicha ularning foydali foydalanish muddatlari ularni tayyorlagan tashkilotlarning tavsiyalari va texnik shart-sharoitlariga muvofiq ravishda soliq to‘lovchining o‘zi tomonidan o‘rnatiladi.
Hozirgi paytda amaliyotda amortizatsiya ajratmalarini hisoblashning ikki asosiy metodidan foydalaniladi:

• 
  chiziqli;
  
• 
  nochiziqli.
  

Amortizatsiya ajratmalarini hisoblashning chiziqli metodi binolar, inshoatlar, uzatish qurilmalariga nisbatan ularning foydalanishga topshirish muddatlariga bog‘liq bo‘lmagan holda qo‘llaniladi. Asosiy vositalarning qolgan boshqa ob’ektlariga nisbatan amortizatsiya summalarini hisob-kitob qilishning yuqoridagi ikki metodidan – chiziqli va nochiziqli - biri qo‘llanilishi mumkin.
Chiziqli metod qo‘llanilganda bir oy uchun hisoblangan amortizatsiyaning summasi shu ob’ekt uchun aniqlangan amortizatsiya normasi va ob’ektning dastlabki (tiklash) qiymati nisbatan quyidagicha aniqlanadi: