15-mavzu. Qobiliyat-individual psixologik xususiyat sifatida. Reja

Qobiliyatlar va iste’dodning tabiiy shart–sharoitlari
SHaxsning barcha individual psixologik xususiyatlari kabi qobiliyatlar unga qandaydir tabiat tomonidan tug‘ma ravishda, tayyor holda berilmaydi, balki hayot va faoliyat jarayonida tarkib topadi. Kishi dunyoga hech qanday psixik xususiyatlarsiz, faqat ularni orttirishga qaratilgan umumiy imkoniyatlar bilan keladi, xolos.
Hozirgi paytda iste’dod nishonalarini miyaning va sezgi organlarining mikrostrukturasi bilan bog‘laydigan nazariya eng mahsuldor hisoblanadi. Miya xujayralarini chuqur o‘rganish iste’dodli kishining nerv turkumlarini ko‘rsatadigan morfologik va funksional xususiyatlarida farq borligini aniqlash imkoniyatidadir deb taxmin qilish mumkin. SHuningdek, iste’dod nishonalarini nerv jarayonlarining ayrim differensial xususiyatlari bilan (nerv kuchi, muvozanatlashuvi va harakatchanligi o‘rtasidagi farqlarga qarab) va shu bilan oliy nerv faoliyati turlari bilan bog‘lovchi gipoteza ham haqiqatga yaqinroqdir.
Bulardan tashqari, qobiliyatlarni tabiiy asoslarini nerv sistemasining xususiy xususiyatlari deb atalgan xususiyatlar bilan bog‘laydigan, ya’ni ayrim odamlarda ko‘rish, boshqa odamlarda eshitish, uchinchi bir xilida esa harakat sohasida namoyon bo‘ladigan o‘ziga xos tipologik xususiyatlar bilan bog‘laydigan gipotezalar yana ham haqiqatga yaqinroqdir.
Jiddiy statistika qobiliyatlar va iste’dodlarning irsiyat yo‘li bilan o‘tishini isbotlaydigan hech qanday dalillar bermaydi. Qobiliyatlarning irsiyat yo‘li bilan o‘tishi haqidagi ilmiy nazariyaga ham qarama–qarshidir.
Qobiliyatlarning tarkib topishi
Garchi qobiliyatlarning rivoji har turli odamlarda mutlaqo bir xil bo‘lmagan tabiiy shart-sharoitlarga bog‘liq bo‘lsa ham, yuqorida ko‘rib o‘tilgan iste’dod nishonalari va qobiliyatlar o‘rtasidagi nisbat, qobiliyatlar shunchaki tabiat in’omi emas, balki kishilik tarixining mahsuli ekanligini ko‘rsatadi. Agar hayvonlarda oldingi avlod yutuqlarining keyingi avlodga o‘tkazib berilishi asosan organizmning irsiy morfologik o‘zgarishlari orqali amalga oshsa, insonda bu ijtimoiy-tarixiy yo‘l bilan, ya’ni mehnat quroli, til, san’at asarlari va shu kabilar bilan amalga oshadi.
Kishi o‘zida muayyan faoliyatga qobiliyat bor yoki yo‘qligini sezish yoki sezmasligini bildiradigan omil ta’lim metodikasi hisoblanadi. Ta’lim metodikasi qaerda ojiz bo‘lsa, o‘sha erda qobiliyatlarning tug‘ma ekanligi haqidagi gaplar paydo bo‘ladi. O‘z-o‘zidan ma’lumki, metodika doim takomillashib boradi, bu esa «tug‘ma qobiliyatlar» doirasini torayib borishiga olib keladi. Qobiliyatlar va iste’dodlarni shakllantirish muammosi katta ijtimoiy va davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan masaladir.
Inson qobiliyatlarini rivojlantirishning muhim omillari–barqaror maxsus qiziqishlardan iborat. Maxsus qiziqishlar – bu insoniyat faoliyatining qandaydir soha mazmuniga bo‘lgan qiziqishlari bo‘lib, bu qiziqishlar ana shu turdagi faoliyat bilan kasb tariqasida shug‘ullanish moyilligiga o‘sib ko‘tariladi. Bilishga doir qiziqish bu o‘rinda faoliyat usullari va uslublarini amaliy ravishda egallab olishni rag‘batlantiradi.
Biror mehnat yoki o‘quv faoliyatida qiziqishning paydo bo‘lishi bu faoliyatga nisbatan qobiliyatlarning uyg‘onishi bilan chambarchas bog‘liqligi va qobiliyatlarning rivojlanishi uchun dastlabki zamin sifatida xizmat qilishi qayd etilgan.