15 tema: biologiyalíq tálim protsessin texnologiyalastíRÍW: keleshegi hám mashqalalarí. Biologiyani oqitiwda tálim protsessiniń birligi. Biologiya páni tarawlariniń global mashqalalari

2.Joqarı tálimde biologiyanı oqıtıwdıń baylanıslılıǵı hám izbe-izligin ámelge asırıw paradigmaları.
. Zamanagóy pedagogikada tálim paradigma (modeli) lari. Pedagogikalıq paradigma (grekshe «paradeigma» — mısal, úlgi) — pedagogika páni rawajlandiriwdiń belgili basqıshında bilimlendiriwge tiyisli hám tárbiyalıq mashqalalardi sheshiw úlgisi (modeli, standartı ) retinde ilimiy pedagogikalıq jámiyetshilik tárepinen eptirof etilgen teoriyalıq hám de metodologik kórsetpeler kompleksi bolıp, ol tálimdiń konseptual modeli retinde qollanıladı. Búgingi kúnde tálimdiń tómendegi paradigmaları keń tarqalǵan :
Dástúriy — konservativ paradigma (bilim paradigması ).
Ratsionalistik (bixevioristik) paradigma.
Fenomenologik (gumanistik) paradigma.
Texnokratik paradigma.
Ezoterik paradigma.
Áyne waqıtta tálim paradigmaların belgilewge salıstırǵanda úsh qıylı jantasıw ámeldegi:
1. Qádiriyatlı (hákisiologik) jantasıw— mádeniyat insannıń ómiriniń mazmunı retinde túsiniledi.
2. Iskerlikli jantasıw tiykarınan mádeniyat materiallıq hám ruwxıy baylıqların jaratılıwma jóneltirilgen iskerliginiń sınalǵan usılları retinde aytiladi.
3. Jeke jantasıw — mádeniyat arnawlı bir shaxs tımsalında kórinetuǵın boladı.
Mádeniyatqa salıstırǵanda túrli jantasıwlardıń bar ekenligi bir qatar paradigmalardıń jaratılıwına jay jaratadı.
Hár bir paradigma arnawlı bir bilimlendiriwge tiyisli mashqalalardi sheshiwge jóneltiriledi. Atap aytqanda :
social institut retinde oqıw mákemeleriniń wazıypaları ;
tálimdiń nátiyjeli sisteması ;
oqıw orınları aldında turǵan eń zárúrli, ústin turatuǵın másele;
tálimdiń social áhmiyetli maqsetleri;
arnawlı bir bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdiń qımbatlı esaplanıwı.
Áyne waqıtta tómendegi paradigmalar ámeldegi:
Bilim alıwdıń dástúriy paradigması (modem (J. Majo, L. Kro, J. Ka'el hám basqalar )
Oǵan kóre tálimdiń tiykarǵı maqseti — «Bilim, qanshellilik qıyın bolmaydıin bilim alıw». Dástúriy paradigma mekteptiń maqseti jetkinshekke individual rawajlanıwı hám de social tártipti saqlap qalıwǵa járdem beretuǵın materiallıq miyraslardıń zárúrli elementleri — bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybeler, aldıńǵı ideyalar hám qádiriyatlami saqlap qalıw hám de olardı jaslarǵa jetkiziw zárúrli ekenligin yoritadi. Bilim alıw paradigmasınıń tiykarǵı maqseti: tálim alıw, rawajlanıw hám mádeniyat eń zárúrli elementlerin áwladdan -áwladqa jetkiziw.
2. Ratsionalistik (bixevioristik) paradigma (P. Blum, R. Gane, B. Skinner hám basqalar ). Ratsionalistik paradigma dıqqat orayında tálim mazmunı emes, bálki oqıwshılar tárepinen túrli bilimlerdiń ózlestirilishini támiyinleytuǵın nátiyjeli usılları jatadı. Tálimdiń ratsionalistik modeli tiykarın B. Skinnerning social injeneriya bixevioristik (anglichan behavior— xulqi) konsepsiyası quraydı.
Mekteptiń maqseti — oqıwshılarda batıs mádeniyatı social qaǵıydaları, talapları hám gózlegen maqsetlerine sáykes keletuǵın beyimlestiriwshi «xulqiy repertuar»ni qáliplestiriw bolıp tabıladı. Usınıń menen bir waqıtta, «xulqi» termini menen «insonga tán hámme tásirlanishlar — onıń pikirleri, sezim hám háreketleri» ańlatpalanadı (R. Tayler).
Bunda tálimdiń tiykarǵı metodları, úyretiw, trening, test sınaqları, individual tálim, ońlawları bolıp qaladı. Bunıń áqibetinde, tálimninggina emes, bálki sabaq beriwdiń de dóretiwshilik xarakterin anıqlaw mashqalası talqılaw etińmeydi.
P. Blum barlıq oqıwshılar tek ózlestiribgina qalmay, bálki tabıslı oqıwları múmkin dep esaplaydı. Oqıwshınıń optimal qábiletleri belgili sharayatlarda, oqıwshına tálim beriw nátiyjesi onıń páti menen anıqlanadı. Alımdıń pikrine qaraǵanda, tálim alıwshılardıń 95 procenti tálim múddetlerine bolǵan sheklewler alıp taslanǵanda oqıw stuldıń pútkil mazmunın ózlestirip alıwǵa ılayıqlar. Áne sol noqatyi názerden oqıwshılar tárepinen bilimlerdiń tabıslı ózlestiriwin támiyinleytuǵın metodika islep shıǵıladı, onıń mánisi tómendegishe bolıp tabıladı:
1. Pútkil klass yamasa kurs ushın tolıq ózlestiriw etaloni, kriteryaın anıq belgilep alıw tiykarında, oqıtıwshı tálim juwmaǵında eriwiliwi kerek bolǵan anıq nátiyjelerdiń dizimi hám oǵan muwapıq keliwshi testlerdi dúzedi.
2. Oqıw birlikleri, yaǵnıy, oqıw materiallarınıń pútin bólimleri kórsetiledi, olardı ózlestiriw nátiyjeleri anıqlanadı, juwmaqlawshı bahoga tásir kórsetpeytuǵın náwbettegi testler dúziledi. Bul testlerdiń wazıypaları — ońlaw, korreksiyalashdan ibarat.
3. Tolıq ózlestiriwge jóneltirilgen hár bir oqıw kurs materialların ózlestiriw dárejesin bahalaw ushın test sınaqların ótkeriw. Bul orında hár bir oqıwshına baha hám tálim maqsetleriniń áhmiyetin túsindiriw zárúrli.
Predmetlerdi bos hám ortasha ózlestiriwshi oqıwshılardıń qábiletlerin jedel rawajlandırıw P. Blum konsepsiyasınıń tiykarǵı mazmunın quraydı.
Túrli mámleketlerdiń (Avstriya, Belgiya, AQSH hám basqalar ) tálim sistemaları tájiriybesi ratsionalistik (bixevioristik) paradigma ideyalarına muwapıq jumıs kórilgende 70 % oqıwshılar joqarı nátiyjelerdi belgilegenliklarini kórsetedi.
Joqarıda belgilengen tálim baǵdarları ózinde adamgershilik ideyaların ańlatpaǵan, olar bala dúnyaǵa kóz qarasınıń rawajlanıwı, shaxstıń rawajlanıwda shaxslararo munasábetlerdiń zárúrli orın tutıwın názerde tutmaydi.,
3. Gumanistik (fenomenologik) paradigmaǵa kóre (A. Maslou, A. Kombs, K. Rodjers, L. S. Vigotskiy hám basqalar ) tálim alıwshı erkin
shaxs, social munasábetler subyekti retinde ayriqsha rawajlanıw múmkinshiliklerine iye. Olar balanı rawajlandırıw maqsetinde onı shaxslararo munasábetler procesine jóneltiredi. Tálimdiń fenomenologik (fenomen grekshe «phainomenon» — esaplanǵan, yaǵnıy, belgili, bólek kemde-kem ushraytuǵın adam ) modeli oqıwshılardıń individual -psixologiyalıq qásiyetlerin esapqa alıp, olardıń talap hám qızıǵıwshılıqlarına húrmet menen munasábette bolıwdı názerde tutadı. Onıń wákilleri oqıwshın kemde-kem ushraytuǵın shaxs dep esaplaydilar. Gumanistik paradigma sheńberinde iskerlik alıp baratuǵın hár bir tálim sisteması dóretiwshilik rawajlanadı hám oqıwshı hám de oqıtıwshınıń erkinshegi hám dóretiwshiligin yoqlaydi.
Gumanistik paradigma ideyaları 1991-jıldan keyin respublika úzliksiz tálim sistemasına engizila baslandı. Paradigmanıń dıqqat orayında oqıwshınıń bárkámal rawajlanıwı, onıń intellektuallıq mútajlikleri, «erkin pikir júritetuǵın shaxstı tárbiyalaw» máselesiniń unamlı hal etiliwi jatadı. Áyne waqıtta, respublika tálim mákemelerinde tómendegi ideyalarǵa ámel etińip atır : «Demokratiyalıq jámiyette balalar, ulıwma hár bir insan erkin pikir júritetuǵın etip tárbiyalanadı. Eger balalar erkin pikirlewge úyrenmasa, berilgen tálim nátiyjesi tómen bolıwı anıq.... Ózbetinshe pikirlew de úlken baylıqdir»1.
Ezoterik paradigma (grekshe «esoterikos» ishki, sırlı, jasırın, tek ǵana biluvchilar ushın mólsherlengen insannıń dúnya menen óz-ara baylanısları joqarı dárejelerin sáwlelendiredi). Modeldiń mánisi haqıyqat máńgi hám ózgermeytuǵın, turaqlı ekenligin atap ótiwden ibarat. Paradigma tárepdarları haqıyqattı bilip bolmawi, oǵan tek ǵana fahmlash tiykarında erisiw múmkinligin aytıp otediler. Pedagogikalıq iskerliginiń joqarı maqseti álem menen baylanıs, oqıwshınıń tábiy kúshlerin azat etiw hám rawajlandırıwdan ibarat. Usınıń menen biiga, oqıtıwshınıń qorǵaw wazıypası zárúrli bolıp tabıladı, ol oqıwshınıń ámeldegi múmkinshiliklerin onı ruwxıy, fizikalıq, psixik tárepten rawajlandırıwǵa jóneltiredi.
Ilimiy-texnikalıq, texnokratik paradigmanıń tiykarǵı maqseti ámeliyattı jetilistiriw tiykarında tálim alıwshılarǵa «aniq» ilimiy bilimlerdi beriw hám olardıń ózlestirilishini támiyinlew bolıp tabıladı. Bilim kúsh bolıp tabıladı, sol sebepli shaxs qımbatı onıń úyreniw, bilim alıw, múmkinshilikleri menen belgilenedi. Shaxs arnawlı bir (ortasha, standartlastırılgan ) bilim yokixulq-atvor iyesi bolsaǵana qádiriyat retinde tán alıw etiledi degen ideya bul paradigmanıń tiykarın quraydı.
Sońǵı jıllarda noinstitutsional paradigma rawajlana basladı. Ol tálimdi social institutlar, yaǵnıy, mektep hám joqarı tálim mákemelerinden sırtda shólkemlestiriw ideyasın ilgeri suradi. Bul tálim «tabiatda» — Internet, «ochiq mektepler» — komputerlar jardeminde tálim programmalarına (aralıqtan oqıtıw ) muwapıq oqıtıw nátiyjeli dep esaplaydı.

Qadaǵalaw sorawları:

1. 
   Interaktiv oqitiwdiń tiykarǵi áhmiyeti nede
   
2. 
   İnteraktiv oqıtıw túsinigi qanday mánisti bildiredi?
   
3. 
   Úrdiske aylanǵan hám interaktiv oqıtıw usılları arasındaǵı ayırmashılıq nede?
   
4. 
   İnteraktiv oqıtıw protsessinde ne islewi múmkin emes?
   
5. 
   Zamanagóy didaktik sistemanıń ayriqsha belgileri nelerden ibarat?
   
6. 
   Pedagogikalıq paradigma ne?
   
7. 
   Tálimdiń tiykarǵı paradigmaların aytıp beriń.