163 Бошланғич синфларда бадиий матнларни ўқиб тушуниш Каримова Сарвинозхон Хайрилло қизи

1-босқич - бадиий асарни идрок этишга тайёргарлик 
Ушбу босқичда ўқитувчи иш учун расмларни кўриб чиқишни, сарлавҳани, 
муаллифнинг исми ва фамилиясини ўқишни, матннинг мавзуси, қаҳрамонлари, 
мазмуни ҳақида тахмин қилишни таклиф қилади. Матн билан ишлашда муҳим 
қадам калит сўзлар билан танишишдир. Дарснинг тайёргарлик босқичида 
қўлланиладиган барча иш усулларини икки гуруҳга бўлиш мумкин: тўғри ўқиш 
фаолияти турининг шаклланмаганлигини қоплайдиганлар; тўғри ўқиш фаолияти 
турини шакллантириш. 
Техникаларнинг биринчи гуруҳига ўқитувчининг болалар билан суҳбати, 
ўқитувчининг ҳикояси, луғат билан ишлаш киради. Иккинчисига - расмларни 
дастлабки текшириш, асар номи билан ишлаш, матндан йўналтирувчи сўзларни 
танлаш. Суҳбат, агар болалар ўқиш мавзуси бўйича маълум билимга эга бўлса ва 
улар ушбу мавзу бўйича минимал ўқиш тажрибасига эга бўлсалар ишлатилади. 
Расмларни дастлабки текшириш келгуси ўқиш мавзусидаги тахминларни 
аниқлаштиришга ёрдам беради. Йўналтирувчи сўзларни танлаш матн антологияда 
қандай чоп этилганлигини кўриб чиқишда амалга оширилади: у қисмларга 
бўлинганми, сарлавҳалар билан таъминланганми, унга саволлар борми. Болаларни 
матннинг биринчи ёки охирги жумласини ёки агар бўлим мавжуд бўлса, ҳар бир 
қисмини ўқишга ўргатиш керак. Ушбу турдаги иш ўқувчига матн билан муайян 
фаолият турини беради. 
2-босқич - ишни бирламчи яхлит идрок этиш 
Матнни бирламчи идрок этиш, қоида тариқасида, ўқитувчи томонидан овоз 
чиқариб ўқиш каби техника билан таъминланади. Ўқитувчи ўқиш жараёнида 
болалар китоблари ёпилади, уларнинг эътибори бутунлай асарни тинглашга ва 
ўқитувчи-китобхонга ҳамдард бўлишга қаратилган. Бошланғич идрок қилиш учун 
бундай техникани танлаш бошланғич мактаб ёшидаги болаларнинг ўқиш 
қобилиятларининг номукаммаллиги билан боғлиқ. Бироқ, ўқишни ўрганишнинг 
кейинги босқичларида (3-4 синфлар) бошқа усуллардан ҳам фойдаланиш мумкин: 
матнни махсус тайёрланган болалар томонидан ўқиш; матнни болалар томонидан 
занжирда ўқиш; қўшма ўқиш - ўқитувчи ва ўқувчилар матнни навбатма-навбат 
ўқиганда. 
Матнни тўғри идрок этишнинг биринчи шарти унинг ҳар бир сўзини 
тушунишдир. Агар болаларда нотаниш сўзлар, иборалар ва ибораларга сезгир, 
сўроқли муносабат сингдирилмаса, уларда бутун жумлаларга эътиборсизлик 
ривожланади. Натижада, улар матннинг бутун мазмунини, маъно юзасини кўздан 
кечириш учун мазмунини очиб ташламайдилар. Мактаб ёшида сўзма-сўз ёдлаш ўз 
сўзлари билан такрорлаш қобилиятини ривожлантиришга ва шунинг учун 
ўқилган нарсани тушунишга тўсқинлик қилади. Сўзма-сўз ёдлаш боланинг 
фикрлаш ва нутқининг ривожланишига тўсқинлик қилмаслиги учун эртак ёки 
ҳикояларни қайта ўқиётганда матнни ўзгартириш керак: маънони бузмасдан, 

---

167 
синонимлардан фойдаланинг, гапнинг сўз тартибини ўзгартиринг каби. Бундан 
ташқари, болани аста-секин тушунарсиз сўзларнинг маъноси ҳақида сўрашга 
ўргатиш керак. 
Асосий ғояни ажратиб кўрсатиш уни матннинг умумий оқимида рўёбга 
чиқариш, унинг мавжудлик шакли бўлган ўзига хос тимсолидан мавҳумлаштириш 
ва унинг аҳамиятлилик даражасини баҳолаш демакдир. Асосий фикрни ажратиб 
кўрсатишни ўрганиш учун қуйидаги шартларга риоя қилиш керак: 
Биринчиси, ўқувчилар матн билан ҳар бир ўзаро муносабатда бу мақсад 
доимо уларнинг олдида эканлигини билишлари керак. Идеал ҳолда, билиш 
истаги: "Бу эрда асосий нарса нима?" ёки "Бу эрда нима муҳим?" - одат бўлиб 
қолади ва ўқувчи бошқа ўқишни билмайди.