163 Бошланғич синфларда бадиий матнларни ўқиб тушуниш Каримова Сарвинозхон Хайрилло қизи

Иккинчиси, ҳар бир сўз, ибора, жумла ва каттароқ семантик бирликлардан, 
шунингдек, монтаждан барча маъноларни ажратиб олишдир. 
Учинчиси, матнни барча даражадаги башорат қилиш бўйича доимий иш - 
сўз ёки иборадан бутун матнгача.Бу иш эпизодик бўлса, мактаб ўқувчиларининг 
ўрганиш қобилиятини катта ўстирмайди. 
Идрокнинг аниқ даражасида бўлган боланинг ҳис-туйғулари аниқ ва ёрқин, чунки 
у аллақачон ишда кайфият ўзгаришини кўради. Бироқ, бола ўз ҳис-туйғуларини 
сўз билан ифодалаши қийин, чунки у тегишли луғатни билмайди ва шунинг учун 
ҳис-туйғуларнинг сояларини номламайди, одатда ўзини бир сўз билан чеклайди: 
"қизиқарли", "қайғули", " ёқтириш, "ёқтирмаслик", "ёмон", "яхши", "меҳрибон", 
"ёмон". Белгиланган идрок даражасига эга бўлган болаларда ўзбошимчалик билан 
тасаввур қилиш ҳам ёмон ривожланган, шунинг учун тасвирни қайта қуриш 
алоҳида тафсилотлар рўйхати ёки эпизод мазмунини қайта ҳикоя қилиш билан 
алмаштирилади. Шундай бўладики, бола қаҳрамонни қандай тасаввур қилишини 
айтиш ўрнига унинг характерини тасвирлай бошлайди. Болага ишнинг ўзига хос 
тафсилотларига эътибор қаратиш қийин, кейин уларни бир жойга қўйиш жуда 
қисқа бўлиши мумкин. Белгилар даражаси (ёки аналитик). 
Бу даража олдинги иккисидан сифат жиҳатидан фарқ қилади. Бу даражага 
кўтарилган болалар содда-реал идрок доирасидан ташқарига чиқа бошлайдилар, 
гарчи улар уни тўлиқ енгиб чиқмасалар ҳам. 
Бундай болаларнинг ҳис-туйғулари аниқ, ёрқин ва ғайратли бўлади: бола ўз 
ҳис-туйғуларининг динамикасини сўз билан этказишга, ўз ҳис-туйғуларининг 
ўзгаришини асарда тасвирланган аниқ воқеалар билан боғлашга ҳаракат қилади. 
Таркиб ва бадиий шакл. Бундай ўқувчининг ижодида, биринчи навбатда, 
қаҳрамонлар қизиқади. Болалар, тўғри, қаҳрамонлар ҳаракатларининг мотивлари 
ва оқибатларини аниқлайдилар, қаҳрамонларни баҳолайдилар, хатти-ҳаракатларга 
нисбатан ўз нуқтаи назарларини асослайдилар. Тўғри, кўп жиҳатдан 
ўқувчиларнинг мотивацияси содда ва юзаки бўлиб қолади: болалар фақат аниқ 
фактларни идрок этадилар ва бадиий асардаги субтекстни кўрмайдилар. Бадиий 
шакл элементлари баъзан шу даражадаги китобхонлар томонидан идрок 
қилинади. Кўпинча, бу бош қаҳрамон образи билан боғлиқ семантик ва бадиий 
тафсилотлар. Асарнинг композицияси ўқувчининг идрокига ва унинг баҳосига 

---

168 
таъсир қилмайди, гарчи улар конфликтга интуитив муносабатда бўлсалар ва 
климатик воқеаларни таъкидлайдилар. Тўғри, ўқитувчининг махсус саволлари 
билан болалар муаллифнинг қаҳрамонларга муносабатини, баъзан эса 
муаллифнинг позициясини, асар ғоясини аниқлай оладилар, гарчи мустақил 
ўқиётганда, қоида тариқасида, эътибор бермайдилар. матн муаллифига. 
Ўқувчиларнинг қилган умумлашмалари аниқ тасвир доирасидан ташқарига 
чиқмайди. Ғоя (ёки концэптуал) даражаси. Бу аналитик (характер даражаси)дан 
сифат жиҳатидан фарқ қилувчи идрокнинг энг юқори даражасидир. Асар ғояси 
даражасига этган болалар нафақат асарнинг воқеа-ҳодисаларга, балки унинг 
бадиий шаклига ҳам ҳиссий муносабатда бўлишади, бу ақлий ривожланишнинг 
умумий хусусиятлари туфайли бошланғич мактабда деярли учрамайди. боланинг. 
Шаклга нисбатан ҳиссий реакциялар унинг ташқи томони - ритм, овозли ёзув 
билан эмас, балки шеърий тасвирларнинг гўзаллиги, асарнинг ҳиссий муҳити 
билан боғлиқ. Бундай ўқувчиларнинг ҳис-туйғулари нозик, сояларга бой бўлиб, 
болалар уларни сўз билан ифодалашга ва уларнинг пайдо бўлиш сабабларини 
тушунтиришга ҳаракат қилишади. Қаҳрамонга ва унинг ҳаракатларига муносабат 
доимо онгли бўлиб, ҳиссий ва интеллектуал-баҳолаш даражасида намоён бўлади. 
Болалар ишдаги ҳис-туйғуларнинг динамикасини ушлайдилар, ҳиссий муҳитдаги 
ўзгаришларнинг сабабларини кўришади. 
Бундай болаларда ихтиёрий тасаввур аллақачон ихтиёрий тасаввурдан устун 
келади ва улар тасвирни бадиий тафсилотлар асосида қайта яратадилар ва шахсий 
тажрибага асосланиб, уни яхлит ҳолга келтиришга ҳаракат қиладилар. 
Мазмун ва бадиий шакл уларнинг бирлигида идрок этилади. Болалар матнни 
қайта ўқишни ва ўқиганлари ҳақида фикр юритишни яхши кўрадилар, улар 
матндаги бадиий элементнинг мақсадини аниқлай оладилар, муаллифнинг 
қаҳрамонлар ва воқеаларга муносабатини, муаллифнинг позицияси ва асар 
ғоясини кўра оладилар.
Жамиятда ёш китобхонларни тарбиялаш мактабгача таълим муассасалари ва 
бошланғич таълимдан бошланади. Кичик бадиий матнларни қизиқиш билан ўқиш 
орқали мурғак қалбларни китобга ошно этиш бирмунча осонлашади. Бунда 
ўқитувчи маҳорати, тўғри асар танлай билиш ҳам муҳим ҳисобланади. 
 
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 
 
1. Valijon Qodirov. Umumiy о‘rta ta’limning milliy о‘quv dasturi: ona tili fanini о‘qitish 
metodologiyasi (metodik qо‘llanma). Andijon 2022
2. Муродова Сурайё Олимовнанинг шахсий веб сайти. Бошланғич таълимни 
ривожлантириш 
3. Зиёнет.уз 
4. Тўхлиев Боқижон. Адабиёт ўқитиш методикаси