163 Бошланғич синфларда бадиий матнларни ўқиб тушуниш Каримова Сарвинозхон Хайрилло қизи

Калит сўзлар: ўқиш, тушуниш, бадиий асар, ифодали ўқиш, онгли ўқиш, 
идрок қилиш, таҳлил қилиш. 
Нутқий компетенсиялар болаликнинг илк давридан шакллана боради. 
Мактабга келгунга қадар тинглаганларини тушуниш ва англаганлари қадар уларга 
муносабат билдириш қобилияти маълум даражада ривож топган бўлади. Ана шу 
кўникма ва қобилияти туфайли бола мактабдаги дастлабки билим, 
кўникмаларини, ўқиш, ёзиш малакасини эгаллайди. Умуман олганда, тинглаб 
тушуниш инсоннинг туғилганидан то умрининг охиригача мурожаат этиладиган 
малака тури саналади. Мактаб, олий таълимда, малака ошириш ёки бошқа турдаги 
курсларда, йиғин ва тадбирларда эшитган мавзулар баёни, маърузалар, ваъзлар 
ҳамда ОАВ орқали узатилаётган маълумотларда инсон бу борадаги малакасига 
таянади. Ҳамма ҳам уларни тинглайди, лекин тушуниш даражаси бир хил

---

164 
бўлмайди. Саналган бу тадбирларда киши мажбурий, ихтиёрий ёки мажбурий-
ихтиёрий тарзда тинглайди, яъни тинглаш ҳамма вақт ҳам субектив тарзда 
бўлмаслиги мумкин, лекин тинглаганларини тушуниш ҳар доим субектив 
характерда бўлади. Яъни киши эшитганларини билими, савияси, маълумоти ёки 
хабардорлик даражасига кўра тушунади. 
1
Ўқиш - бу ўқувчиларнинг умумий ўрганиш қобилиятидир, шунинг учун 
ўқитувчилар самарали натижалар берадиган таълим технологиялари бўйича 
билимлардан фойдаланадилар. Матнни ўқиш ва тушуниш муаммоси доимо 
нафақат ўқитувчилар, балки тилшунослар, психологлар, файласуфлар, 
адабиётшунослар, методистлар ва бошқа кўплаб олимларнинг муҳокамаси 
марказида бўлиб келган. Айниқса, ҳозирда, ахборот технологияларининг кескин 
ўсиши фонида унинг машҳурлиги ошди, бу ерда кўпчилик ўқувчилар ўқишга 
қизиқишни бутунлай йўқотиб, бўш вақтларини монитор экранида ўтказишни 
афзал кўришди. Шуни таъкидлашни зарурки, ПИСА тадқиқотида ўқиш 
саводхонлиги инсоннинг ёзма матнларни тушуниш ва улар устида фикр юрита 
олиш қобилиятини англатади. Бошқача қилиб айтганда, матнни тушуниш ва 
шарҳлаш қобилияти. Айнан шу қобилият замонавий инсон саводхонлигининг 
асосий таркибий қисмидир. Имло ва тиниш саводхонлиги ва ўқиш техникаси 
кўпинча нимани англатади? Умумий таълимни модернизация қилиш шароитида 
ташқи дунё билан тўғри муносабатда бўлишга, ўз-ўзини тарбиялаш ва ўз-ўзини 
ривожлантиришга тайёр шахсни ривожлантириш устувор мақсаддир. Шу 
муносабат билан бошланғич таълимнинг асосий вазифалари - ўқув фаолиятини 
ўрганиш мотиви ва қобилияти сифатида шакллантириш ва мактаб 
ўқувчиларининг когнитив қизиқишларини ривожлантириш, универсал таълим 
фаолиятини ўзлаштириш асосида ўқувчининг шахсияти, ўқишга тайёрлигини 
шакллантиришдан иборат. Ахборот компетенциясини шакллантиришнинг муҳим 
йўналиши сифатида матн билан ишлаш кўникмалари асосий кўникмалардан 
биридир. Бошланғич синфларда матнлар билан асосий иш Она тили ва ўқиш 
саводхонлиги дарсларида амалга оширилади. Бошланғич синфда адабий ўқишни 
ўргатишнинг устувор мақсади кичик ёшдаги ўқувчининг компетенциясини 
шакллантириш, ўзини ижодий фаолиятга қодир бўлган саводли ўқувчи сифатида 
англашдир. Бошланғич синфларда болага ҳаётда ўз ўрнини топишга ёрдам 
берадиган амалий билим ва кўникмаларнинг асосларини яратиш жуда муҳимдир. 
Бу жуда қийин вазифа бўлиб, ўқувчининг индивидуал хусусиятларини ҳисобга 
олмасдан, уни ҳал қилиш мумкин эмас.