17. Hasharotlarning sezgi a’zolari: Mexanik tuyg‘u, eshitish, xemoretseptsiya, ta’am va xid bilish, gigrotermik sezgi, fotoretseptsiya

19. Hasharotlarning teri qoplamasi va muskul tizimi: kutikula, xitin, endoskelet, tana rangi pigmentlari va ularni hosil bo’lishi.
Hasharotlarning gavda qoplami - terisi mexanik va fizik tasirlardan himoya qiladi, skelet, muskullarning yopishish joyi vazifalarini bajaradi. Bundan tashqari, terida maxsus vazifalarni bajaruvchi bezlar ham joylashgan.
Hasharotlarning terisi 3 ta qavatdan iborat:
1. Kutikula.
2. Gipoderma.
3. Bazal membrana.
1. Kutikula terining tashqi qavati bolib, gipodermadan hosil boladi. Kutikula tashqi skelet, muskullarning yopishish joyi, himoya qilish vazifalarini bajaradi.
Ichki qavat yoki prokutikula. Bu qavat epikutikulaning ostida boladi. Prokutikula ham 2 qavatdan iborat: 1-ekzokutikula; 2-endokutikula.
Ekzokutikula hasharot gavdasiga qattiqlik beruvchi kutikulin, melanin va xitin moddalaridan iborat. Bu moddalar hasharot terisiga qattiqlik hususiyatini beradi.
Endokutikula tolasimon xitindan iborat bolib, teri ostidagi gipodermadan hosil boladi.
2. Gipoderma kutikulaning ostida bir qator epiteliy hujayralaridan iborat bolgan qavatdir. Gipodermaning yosh hujayralari ustki tomondan chozilib, protoplazmatik iplarga aylanadi, ulardan keyinchalik kutikula qavati hosil boladi. Bundan tashqari, gipoderma lichinka suyuqligi ajratadi. SHundan song post tashlash sodir boladi.
3. Bazal membrana yoki asosiy parda gipodermaning tagida joylashgan bolib, juda yupqa, hujayraviy tuzilishga ega emas.
Teri qoplamidagi xosilalarga turli xil osimtalar, bezlar, rang beruvchi pigmentlar kiradi.
Hasharotlarning muskul sistemasi yaxshi rivojlangan bolib, muskullari soni juda kop. Masalan, suvaraklarda 1684 ta, kapalaklarda 1600 ta muskul bor. Umuman hasharotlar muskulining soni 2000 tagacha bolishi mumkin.
Hasharotlarning muskullari ikki gruppaga bolinadi:
1.Somatik yoki skelet muskullari.
2.Ichki yoki vitseral muskullar.
20. Hasharotlarning tuxumi, lichinka va g‘umbaklarining tuzilishi.
Umuman hasharotlarda qo„yidagi metamorfoza tiplari uchraydi: 1. Anamorfoz (apamogrhosis) — bu o„zgarish mo„ylovsizlar (Rgotura) turkumining vakillariga xos bolib, ulaming lichinkalari tashqi ko„rinishidan voyaga yetgan davriga juda o'xshash, lekin qorin bo„glm sonlari kam boladi. Lichinkalari o„sish davrida qo„shimcha bo„g„im sonlari faqat voyaga etganda toliq shakllanadi. 2. Protomorfoz (protomorphosis) yoki dastlabki o„zgarish, bular yetuk holatida po„st tashlashi bilan xarakterlanadi. Lichinkalari yetuk fazasiga biroz o„xshash, lekin tanasi, ко'krak va qorin qisinlari ajralmagan. Bu xil o'zgarishga qildumlilar (Thysanura), qo'shdumlilar (Dipliga) turkumlammmg vakillari misol boladi. 3. Gemimetamorfoz (hemimetamorphosis) o„zgarish chala hasharotlarga xos bolib, bularga ninachilar turkumi kiradi. Gemimetamorfoz bir necha xil boladi: a) gipomorfoz (hypomorphosis) bular protomorfoz tipga o„xshash chala o„zgarish orqali rivojlanadi. Bularga ikkilamchi qanotsiz (Hemimetabola), grilloblattid (Gylloblattida), momiqxo„rlar (Mallophaga) va bitlar (Apoplura) turkumlari misol boladi; b) gipermorfoz (hypemiorphosts) tipdagi o„zgarishga teng qanotlilar (Ho216 nioptera) turkumining oqqanotlilar (Aleyrodinea) va qalqondorlaming (Coccinea) erkaklari hamda tripelar (Thysanoptera) kiradi. 4. Golometamorfoz (holometamorphosis) o„zgarish toliq o„zgaruv- chiga xos, bularga qo„nglzlar (leptera), tur qanotlilar (Neuropteroidea); golometamorfozning gipermetomorfoz (hypermetamorphosis) o„zga- rishiga esa yelpig„ich qanothlar (Strepsiptera) va ba‟zi qo„ng„izlar hamda qo„sh qanotlilar (Diptera) kiradi. G„umbak fazasi. Bu xil rivojlanish va metamorfoza fazasi faqat toliq o„zgaruvchi hasharotlarga xos. Ulaming lichinkalari rivojlanib bo„lgandan so„ng ovqatlanmaydi, harakatsiz holatga kelib, oxirgi marta po„st tashlaydi va g„umbakka aylanadi. G„umbaklar ko„pincha harakatsiz bo„ladi. Faqat ba‟zi hasharotlar, masalan, kapalaklar va ikki qanotlilaming g„umbaklari aktiv harakatlanaveradi. Hasharotlaming g„umbaklari qimirlamaganidan ular turlicha himoyalangan. Lichinkalar juda pana joylarda g„umbakka aylanadi, masalan, ko„p qo„ng„izlar va boshqa hasharotlaming g„umbaklari tuproqda, po„stloq ostida va shunga o„xshash joylarda uchraydi. Boshqa hasharotlar g„umbagining himoya rangi bor (masalan, ko„p kapalak- laming g„umbaklari), Ba‟zan g„umbaklar pillaga o„ralgan boladi. Misol, ko„pgina ipak qurtlaming kapalaklari, kuya chumoli, arrakash va boshqa hasharotlaming g„umbaklari. Pashsha g„umbaklari sirtdan lichinka terisi bilan qoplangan. Nihoyat ba‟zi hasharotlar g„umbagini barglar bilan o„raydi yoki o„simlik (daraxt) ichida g„umbakka aylanadi. G„umbaklar tashqi ko„rinishi jihatidan uch tipga bolinadi (78- rasm). 1. Erkin yoki ochiq g„umbaklar, bunday g„umbaklaming mo„ylov, oyoq va qanotlari tananing umumiy massasiga yopishmay, balki tanaga jips tegib turadi, ya‟ni kelgusi yetuk zot tana o„simtalari (qanot, oyoq va boshqalar) tanaga harakatli tutashgan. Bular ko„p belgilari bilan tashqi ко„rinishi jihatdan imagoga o„xshaydi. Bularga qo„ng„izlar, parda qanotlilar g„umbakiari misol boladi (78- rasm). 2. Yopiq g„umbaklar, bunday g„umbaklaming mo'ylovlari, oyoq va qanotlari garchi tashqi tomonidan ko„rinsada, ammo tanadan chiqqan modda yordami bilan tanaga jips yopishgan. Bunga kapalaklar g„umbagini ko„rsatish mumkin. 3. Bochkasimon yoki soxta g„umbaklar, bunday g'umbakning oyoq, qanot va mo„y!ovlarini lichinkaning qotib qolgan po„stida aniq kolib bo„lmaydi. Ba‟zan bular soxta pillalar deb aytiladi, chunki lichinkalaming qotib qolgan terisi olgimchak ipiga o„xshash ipdan to„qilgan pilla o„mini bosadi. Bularga ko£ pincha ikki qanotlilaming g„umbaklari misol boladi (78- rasm, 3).G„umbaklik davrda imaginal a‟zolar shakllanadi, ayni vaqtda bu protsesslar lichinkalik davridayoq boshlanadigan o„zgarishiar bilan bogliq. Ko„pgina hasharotlaming, ayniqsa, pashshaning lichinkalik fazasida gavdaning muayyan joylarida va turli a‟zolarida to„da-to„da mayda embrional hujayralar vujudga keladi. Hujayralardan iborat boigan murtak yoki disklar barcha oyoqlaming ostida, ko„krakning qanot paydo boladigan joylarida, har xil ichki a‟zolarda (solak bezlarida, oldingi, o„rta va ketgi ichakda va hokazo) boladi. Bu disklar so'nggi lichinkalik yoshiga borib o„sadi va kattalashadi. Ular to„qimalaming bo„rtmalaridan iborat bolib, imaginal disklar deb aytiladi.