17-ma’ruza. Ko’kalamzorlashtirish funktsiyalari. Shaharni ko’kalamzorlashtirish toifalari, me’yorlari 17. 1

Tirgak devorlar turlari. 
Joylashishiga ko’ra aloxida turuvchi va boshqa inshootlarga bog’langan 
tirgak devorlarga ajratiladi. SHuningdek, tirgak devorlar gidrotexnik va suv ta’siriga 
uchramagan turda bo’ladi. 
Landshaft loyihalashda tirgak devorlar quyidagi turlarga ajratiladi: 
• 
past - balandligi 1 metrgacha; 
• 
o’rtacha – 1 metrdan 2 metrgacha; 
• 
baland - 2-3 metr va undan baland. 
O’rtacha va baland devorlar o’lchamlari maxsus usullar bilan (shuningdek 
maxsus kompyuter dasturlari yordamida) xisoblanadi. 
Yuk tushishi kattaligiga qarab tirgak devorlarning to’rt shakli ajratiladi: 
• 
yirik - ularning mustaxkamligi o’z og’irligi bilan ta’minlanadi, materiali 
esa siquvchi kuchlarga qarshilik ko’rsatadi; 
• 
yarim yirik - mustaxkamligi xam uz og’irligi, xam poydevor plitasida 
yotgan grunt og’irligi bilan ta’minlanadi; 
• 
elementli - qoida bo’yicha bir-biri bilan bog’langan temirbeton 
plitalardan tashkil topgan, ularning ustuvorligini asosan, poydevor tagidagi grunt 
og’irligi ta’minlaydi; 
• 
yupqa - mustaxkamligini grunt asosi bilan siqilish orqali ta’minlaydi. 
Orqasidagi chegara qiyaligining kattaligiga qarab devorlar keskin qiyalikli, 
nishabli, to’g’ri va orqaga qiyaligi bo’lgan yotiq turlarga ajratiladi. 
Qurilish usuliga ko’ra monolit va yigma devorlar ajratiladi. 
Monolit devorlar o’z navbatida ko’ndalang kesimga ko’ra to’g’ri burchakli, 
qiyshaygan oldingi chegarali trapesiyali, qiyshaygan orqa chegarali trapesiyali, 
ikkala chegarasi xam qiyshaygan, ko’mish tomonga qiyshaygan, oldinggi pastki 
qovurg’asi chiqib turgan, siniq profilli, zinasimon profilli, burchak profilli, yuk 
tushirish maydonchali bo’ladi. 
Burchak profilli monolit temirbeton tirgak devorlar joyida yig’iladigan 
aloxida blok yoki plitalardan shuningdek, tayyor seksiyalardan tayyorlanadi. 
To’siqsimon devorlar oralig’i plitalar bilan to’ldiriladigan aloxida 

---

tayanchlardan iborat bo’ladi. 
Qatorli devorlar mayda yoki yirik bo’lakli gruntlar bilan to’ldiriladigan 
aloxida bo’ylama va ko’ndalang elementlardan yig’iladi. 
Chuqurligi bo’yicha tirgak devorlar poydevorlari ikki tipga ajratiladi: 
• 
sayoz joylashish; 
• 
chuqur joylashish (joylashish chuqurligi kengligidan bir yarim, ikki 
barobar katta bo’ladi). 
Tirgak devor konstruktsiyasi. 
Tirgak devorlar quyidagi elementlardan tashkil topadi: 
- 
poydevor; devor “tana”si; suv ketish joyi. 
Poydevor bu devor “tana”si o’rnatiladigan asosdir. 30 sm balandlikdagi 
devorlar uchun poydevor o’rnatilmaydi. 1 metrdan baland bo’lgan devor uchun 
mustaxkam poydevor lozim (devor balandligining 1/3 nisbatida). Tirgak devor 
qiyaligi devorning balandligiga uning uzunligi nisbatidan kelib chiqadi. 
Poydevorlarni tosh, shag’al, qum, ba’zan zichlangan og’ir yoki sement 
qorishmasi bilan mustaxkamlangan loydan qilinadi. 
Teskari tomondan grunt bosimini ushlab turish uchun devor konstruktsiyasi 
mustaxkam bo’lishi kerak. Devorga bosim yog’ingarchilik ko’p bo’ladigan va qor 
erish paytida yerning suv bilan to’yinganligida ko’p marta oshadi. SHuning uchun 
devor konstruktsiyasida maxsus drenaj teshiklari bo’lgan suv ketish joyi bo’lishi 
lozim. Devorning yuqori qismini suv ketish chizig’i tomonga qiyalatib ornatiladi. 
Suv ketish joyini devorning pastki qismidan chiquvchi shag’aldan va drenaj 
quvurlaridan qilinadi. Devor “tana”si orasida va yonidagi gruntga yirik zarrali qum 
sepiladi, poydevorda devor bo’ylab ortiqcha namlikni yig’ib, ketkazish uchun 
asbosement yoki keramik quvur (100 mm diametrli) o’tkaziladi. 
Tirgak devorga zina o’rnatish, skameyka, chiroqlar, fontan va boshqa 
dekorativ elementlar o’rnatish mumkin. 
Devorning old qismi yuzani pardozlash ashyolari bilan bezatiladi: plitka, 
mayda shag’al, tosh, yirik galka va b. 
Tirgak devor gulli o’simliklar bilan birga terrasa kompozisiyalarining 
aksenti, fon yoki shunchaki aloxida gazon hududlari va maydonchalarni chegaralab 
turishi 
mumkin. 
Vertikal 
ko’kalamzorlashtirishni chirmashib o’suvchi 
o’simliklardan tashkil etish mukin. Bu xolda devorga oldindan tayanchlar 
o’rnatiladi, chunki betonning silliq yuzasida o’simliklar o’sishi qiyin bo’ladi. 
Tirgak devorlarni yaratishda tanlangan ashyo xam muhim ahamiyatga ega. 
Gishtli devorlar bog’ning shakl strukturasini ajratib ko’rsatadi, shuningdek, 
gisht unchalik kimmat bo’lmaydi, lekin uni terishda qiyinchiliklar tug’ilishi 
mumkin. Gishtlarni joylashtirishda vertikal choklar keyingi qator choklariga ustma-
ust tushmasligi lozim. SHuningdek, gishtli devorni xar xil terish orqali turli 

---

ko’rinishlarda qurish mumkin. Gishtli devorni maxsus plitka, tabiiy yoki sun’iy tosh 
bilan yuzasini pardozlash mumkin. Bu xolda toshlar tutashgan joydan eritma 
o’tishiga yo’l qo’ymaslik kerak. 
Tabiiy toshli devorlar juda chiroyli ko’rinadi. Buning uchun oxak, plita, 
slaneq, granit, gneys, porfir, dolomit, valun yoki daryo galkasini qo’llash mumkin. 
Xarchil o’lchamdagi toshlarini bir-biriga shunday o’rnatiladiki, ular o’zaro zich 
joylashishi lozim. Ko’pincha toshlarni mustaxkamlovchi eritma qo’llanilmaydigan, 
orasini grunt bilan to’ldirib, tog’ o’simliklari ekish mumkin bo’lgan quruq terish 
qo’llaniladi. 
Yog’ochli tirgak devorlar. Quruq tirgak devorlar uchun yog’ochdan 
foydalanish mumkin. Ular ko’p muddatga yaroqli bo’lmasa xam zamonaviy 
landshaft dizayni nuqtai nazaridan qulayroq xisoblanadi. Yog’och to’sin yoki torf 
bloklar kichik muntazam bog’chaga to’g’ri keladi, lekin ular istiroxat bog’i yoki 
tabiiy, yarimyovvoyi bog’ uchun juda mos. 
Dekorativ beton bloklardan tashkil topgan devor. Bu, qoida bo’yicha, 
monolit beton (yog’och qolip qo’llangan). Beton devorga metall to’r o’rnatiladi, 
keyin tabiiy yoki sun’iy tosh bilan yuzasi qoplanadi. Beton bloklarni qo’llash 
nafaqat narxini arzonlashtiradi, balki devorni mustaqil qurishni osonlashtiradi. 
Qurilishda egri chiziqli shakldagi devorlar qulayroqdir. SHuningdek, xar xil 
shakldagi teshikli beton bloklar xam mavjud. 
Sun’iy toshli bloklar. Bunday bloklarni ishlab chiqarishda betonga odatiy 
qo’shimcha o’rniga tosh mayda zarrachalari qo’shiladi. Yuzasi silliq xam, g’adir-
budir xam bo’lishi mumkin. Sun’iy bloklar nafaqat to’siq va tirgak devorlar uchun, 
balki skameykalar, ochiq o’choqlar, o’simliklar uchun idish, pergolalarda va 
x.k.larda xam qo’llash mumkin. 
Yuqorida sanab o’tilganlarning qaysi birini tanlash lozim? Albatta, bog’ning 

---

umumiy arxitekturaviy ko’rinishiga mos keladiganini. 
Tirgak devorlar qanday xollarda zaruriy konstruktsiya xisoblanadi? Agar 
aloxida joylarda tirgak devorlar dekorativ rol o’ynasa, suv xavzalari va daryolar 
bo’yida ular eng kerakli elementdir. Qirgoqlari mustaxkamlanmagan suv 
xavzalarida suv doim xira bo’ladi, qiyaligi esa eruvchan va sirpanchiq bo’ladi. 
Tirgak devorlarni suv tagidan, keskin qiyali qirg’oqlarda gruntni maxkamlab 
o’rnatiladi. Suv xavzalari bo’ylari va jarliklarda ko’chkilar ko’p uchraydi va bu 
xolat kutilmagan natijalarga olib kelishi mumkin. Balandligi 3 metrgacha bo’lgan 
farqlarda keskin qiyaliklarni qurishni tirgak devorlarsiz amalga oshirib bo’lmaydi.