19-mavzu: Sharq Uyg’onish davrida pedagogik fikrlarning rivojllanishi. Sharq uyg’onish davrida ta’limiy-axloqiy fikrlar. XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrda Movaraunnahrda tarbiya va maktab va pedagogik fikrlar rivoji. Reja

Kim yor anga ilm tolibi ilm kerak,
O’rgangali ilm tolibi ilm kerak.
Men tolibi ilmu tolibi ilme yo’q,
Men bormen bormen ilm tolibi, ilm kerak.
Yozuv ham yarim ilm, deb hisoblagan Bobur chiroyli va to’g’ri yozishga, fikrlarni aniq ifodalashga alohida ahamiyat bergan. Buni uning o’g’li Humoyunga yo’llagan ushbu maktubi misolida ham yaqqol ko’rish mumkin.
«Bu xatlarning bitibsen va o’qimaysan ne uchunkim, agar o’quv xayol qilsang edi, o’qiyolmas eding. O’qiyolmagandan so’ng albatta tag’ir berur eding. Xatingni xud tashvish bila o’quvsa bo’ladur, vale asro’ mutlaqtur. Nasri muammo hech kishi ko’rgan emas. Imong yomon emas. Agarchi xili rost emas, iltifotni «ot» bila bitibsen. Xatingni xud har tavr qilib o’qusa bo’ladur, vale bu mutlaq alfozingdin maqsud tamom mavhum bo’lmaydur. G’olibi xat bitirda qohilliging ham ushbu jihattindur. Takalluf qilay deysan, ul jihattin mug’laq bo’lakdur. Bundin nari betakalluf va ravshan va pok alfoz bilan bit ham senga tashvish ozroq bo’lur va ham o’qug’uchiga».
Bobur ana shu maktubida o’z o’g’lini adolatli, haqgo’y, insofli bo’lishga, kamtarinlik va kamsuqumlikka undaydi. Bir she’rida:
Davlatqa etib mehnat elin unutma,
Bu besh kun uchun o’zungni asru tutma.
deb yozgan Boburning o’zi ham doimo ana shu qoidaga amal qiladi.
Ulkan so’z boyligiga ega bo’lgan va o’zbek adabiy tilining rivojida salmoqli o’rin tutgan «Boburnoma» da keltirilgan va asarning filologik qimmatini oshirgan ajoyib rivoyatlar, ta’sirchan she’riy parchalar, jozibador iboralar, ayniqsa, «Har kimdin yaxshi qoida qolg’on bo’lsa, aning birla amal qilmoq kerak», «Yomon ot bila tirilgandin yaxshi ot bila o’lgan yaxshiroq» kabi juda ko’p uchraydigan va hikmatli so’z darajasiga ko’tarilgan jumlalarning hammasi kishini bilimdonlik va ezgulikka, xushfe’llik va shirinsuxanlikka chaqiruvchi xitobdek eshitiladi.
Bobur kishining hayotidagi eng asosiy burchi hamma joyda ham o’zini tuta bilishdan va yaxshi xulq-atvorli bo’lishdan iborat ekanini ta’kidlab:
Xulqingni rost etgil, har sorigaki borsang,
«Ahsanta» der bori el, gar yaxshi ot chiqarsang.
-desa, boshqalariga doimo yaxshilik qilish eng olijanob fazilat ekanini ta’kidlab:
Bori elga yaxshilik qilg’ilki,
Mundin yaxshi yo’q,
Kim degaylar dahr aro qoldi,
Falondin yaxshiliq.
-kabi misralar orqali ifodalaydi. Shuning uchun ham u ilm fanining ahamiyatini chuqur his etib, yuqorida aytganimizdek o’zi juda qadrlagan ilm-fan kishilarni eng avvalo ularning yurish-turishiga ko’pchilik manfaati uchun qilgan xizmatlariga qarab baholaydi.
O’z ijodida ezgulikni, inoqlikni, vafodorlikni ardoqlagan shoir o’zidan avvalgi kasbdoshlariga ergashib yovuzlikni, zulmni, qabihlikni qoralaydi. Xalqimizning «Ekkaningni o’rasan» degan naqliga amal qilib:
Har kimki vafo qilsa, vafo topg’usidir,
Har kimki jafo qilsa, jafo topg’usidir.
Yaxshi kishi ko’rmagay yomonlig’ hargiz,
Har kimki yomon bo’lsa, jazo topg’usidir.
-deb yozadiki, Bobur she’rlarida bunday hayotiy jozibali misralar ko’plab topiladi.
Bulardan tashqari, Bobur do’stlikni, hayotni, uning har bir fursatini qadrlashga, qayg’u-hasrat bilan emas, oqilona, xushchaqchaqlik yashashga chorlovchi, yoshlarga ibrat bo’ladigan talaydigan baytlar bitgan. Shulardan biri:
Ahbob yig’ilmoqni farog’at tutingiz,
Jam’iyatingiz borini davlat tutingiz.
Chun gardishi charx budurur, tengri uchun,
Bir-birini necha kun g’animat tutingiz.
Boburning fikricha, yoshlar shaxsini hayotning o’zi shakllantiradi, lekin bunda mehnat va mehnatda toblanish muhim rol o’ynaydi. Mehnat qilgan va mashaqqat chekkan kishilardagina chinakam insoniy fazilatlar tarkib topadi.
Umuman Bobur merosini o’rganishda uning davlat arbobi sifatidagi faoliyatida ham adiblik ijodiyotida ham chuqur ziddiyatlar mavjudligini unutmaslik kerak. Chunki akademik V. Y. Zohidov ta’biri bilan aytganda: «Bobur o’ziga xos sifatlarga ega bo’lgan siymodir. U avvalo o’z davrining, o’z sinfining farzandi, murakkab ijtimoiy, iqtisodiy sharoitlarning va g’oyaviy-siyosiy qarashlardagi yo’nalishlardagi ziddiyatlarning mahsulidir». U o’sha davrning hukmron mafkurasiga mos kelmaydigan fikrlarni ham feodal hokimligi yaqqol ko’rinib turadigan qarashlarni ham aytar edi. O’z vatanini tashlab ketgan va begona yurtlarda yurganini doimo vatanini qo’msagan: