1985 йилда мактаб дастурига ―Информатика ва ҳисоблаш техникаси асослари‖ фани киритилди

5.PageMaker dasturi va uning imkoniyatlari.(pagemaker,nashriyot,imkoniyat,dastur) Page Maker dasturi uchun 
matnni ixtiyoriy matn muharririda tayyorlash mumkin. Matn muharrirlari matnni kiritish, tahrirlash va formatlash uchun 
maxsus tuzilgan dasturdir. Lekin bu muharrirlar yordamida bir sahifada turli shriftlarda yozish qiyinchilik tug`diradi, 
yoki matnning bir qismini ramkaga olish yoki bo`lmasa ustunlar orasida vertikal chiziqlar chizish kabi ishlarni bajarisn 
mumkin emas. Nashriyot dasturlari esa matnni formatlash uchun maxsus tuzilgandir. Bu dastur turli matn muharrirlarida 
tayyorlangan matnlarni qabul qilib, sahifaning yakuniy ko`rinishni tayyorlaydi. Matnni tahrir qilishda o`zingiz yaxshi 
bilgan ixtiyoriy matn muharriridan foydalanishingiz mumkin. Microsoft Windows ga tegishli Write dasturi matnni 
tahririash uchun juda qulaydir. Matnni tayyorlashda Word muharririning imkoniyati kengroqdir. Word muharriri 
Windows bilan ishlashga, ham Page Maker dasturi bilan ishlashga moslashtirilgandir Kompyuter xotirasiga yozilgan 
matnni ko`zdan kechirib o`qib chiqish ko'p vaqt talab qilmaydi. Ko`pgina matn muharrirlari sintaksis xatolarni 
tekshitruvchi dasturlarni o`z ichiga oladi. Tayyorlangan matnni nashriyot dasturiga tuzatishdan oldin albatta uning 
xatolarini tekshirish lozimdir. Chunki, nashriyot dasturida tuzatilgan matnni qayta matn muharririga uzatish mumkin 
emas, Word matn muharririda turli shriftlardan foydalanish imkoniyati bor. Shuning uchun matnni tahrirlab bosib 
chiqarishda shu matn muharrirlaridan foydalanish mumkin. Page Maker dasturi matn muharririda yuborilgan sahifa 
raqamlari, kolontitul va matnning o`ng chegarasi kabi formatlash elementlarini qabul qilmaydi. Lekin quyidagilami 
qabul qiladi: 

shriftlar (garnitura va kegl), interlinyaj, bosh harf va kichik harflar. qo`shtirnoq va tire simvollarini avtomatik 
ravishda moslashtiradi; 

matn muharririda o`rnatilgan chap chegara o`zgarishsiz qoladi. Page Maker matn satrini ustun kengligida ajratadi; 

matnning chap va o`ng chegaralari Page Maker dasturi o`rnatgan 
ustunlar chegarasiga asosan hisoblanadi. Misol uchun, matnli faylda chap 

chegara 1 duym qilib berilgan bo`lsa, u holda Page Maker matnni joylashtirishda ustunning chap tomonidan 1 duym 
joy qoldiradi; 

Enter yoki Return klavishalari paragraming oxiri deb qabul qilinadi; 

tabulatsiyaning ichki simvollari matnni yoki jadval ustunlarini tekislash uchun ishlatiladi. Page Maker da ustunning 
l ta satridagi tabulatsiya simvollarining soni 20 tadan oshmasligi kerak. Har bir qatorning oxiri karetkani qayrish 
simvoli bilan belgilanadi. 
Siz ishlatgan shrift o`rnatilgan printerda bo`lmagan taqdirda Page Maker dasturi o`sha shriftni eslab qoladi. Matnni 
bosib chiqarishda o`sha shriftga ko`rilishi yaqin bo`lgan shrift ishlatiladi. Keyinchalik esa printemi almashtirib kerakli 
shrift bilan matnni bosib chiqarish mumkin. 
Page Maker 2 Mbaytgacha bo`lgan matnii fayllarni qabul qiladi, lekin vaqtdan yutish maqsadida katta hajmli fayllarni 
hajmi 64 Kbaytgacha bo`lgan bir nechta fayllarga bo`lish tavsiya qilinadi. Windows muhitidagi Clipboard sohasi 64 
Kbaytgacha bo`lgan fayllar bilan ishlashga mo`ljallangandir. Matnlarni ko`pincha Page Maker dasturining o`zida 
formatlash qulay hisoblanadi. 

14-variant 

---

JAVOBLAR 
1) ..Zamonaviy informatika xonasi — bu umumiy o‘rta maktablar, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarining ta‘lim-
tarbiyaviy bo‘limidir. U "Informatika" kursi va boshka fanlar bo‘yicha nazariy va amaliy, darslar va sinf 
darsdan tashqari mashgulotlarni, hamda fakultativ darslarni o‘tish uchun o‘quv hisoblash texnikasi, zamonaviy AT, 
o‘quv-ko‘rgazmali qurollar, o‘quv jihozlari, mebel, orgtexnika bilan jihozlanadi. 
Informatika xonasida xam psixologik, gigaenik qulay muhit yaratilishi, u muvaffaqiyatli dars berishga, o‘quvchilarning 
aqliy rivojlanishiga va g‘oyaviy-siyosiy tarbiyasiga, informatika fanidan chuqur bilim, malaka va mahorat olishga 
yuqori darajada yordam berishi kerak va u o‘qituvchi va o‘quvchilarning sog‘ligini saqlash va ishlash havfsizligi 
talablariga javob berishi kerak. 
Informatika xonasi asosini bir turdagi kompyuterlarning lokal (maxalliy) tarmog‘iga birlashtirilgan ishchi stantsiyalar 
tashkil qiladi. Masofadan o‘qitish va malaka oshirish shakllarini kengaytirish, internet va intranet texnologiyalaridan 
foydalanish hisoblash texnikasivositalari orasiga maxsus server-kompyuterniqo‘yish(kiritish)ni muhim masalaga 
aylantiradi. 
Xavfsizlik texnikasi qoidalari 
Kompyuter xonasiga ustki (palto, kurtka) kiyimda kirish 
Kompyuter va uning quril,alarini elektr manbaiga ruxsatsiz ulash yoki o‘chirish 
Qurilmalardagi murvatlarni burash 
Monitorga qo‘l va boshqa narsalarni tekkazish, himoya qopqoqlarini ochish 
Qurilmalarning ulanish joylariga tegish 
Kompyuter yaqinida isitish asboblaridan foydalanish 
Qurilmalar yonida tez yonuvchi moddalar ishlatish 
Xonaga qurilmaning ichki elementlariga salbiy ta‘sir etuvchi (kislotali,tarkibida xlor bo‘lgan) moddalarni olib kirish, 
xonani changitish 
Kompyuter va qurilmalar ustiga turli buyumlarni qo‘yish 
Kompyuterlar elektr manbaiga ulangan holda tozalsh ishlarini olib borish 
Qurilmalardan foydalanishda kuch ishlatish 
Ishlab turgan qurilmani qarovsiz qoldirish mumkin emas. 
2) Navigatsiya (ko‘chish, harakatlanish)- bu ilm yoki bir joydan ikkinchi joyga ko‘chish san`atidir. Lekin Web fizik joy 
hisoblanmaydi, foydalanuvchilar axborot sohasida ko‘chish uchun navigatcion ko‘rsatkichlardan foydalanadilar. 
Ko‘pgina navigatciya sohasidagi fikrlar haqiqiy hayotda Web da qo‘llash uchun moslashtirilishi mumkin. Shunday 
bo‘lsada, sayt ishlab chiquvchilar Web xaqiqiy Dunyo emasligini esdan chiqarmasliklari kerak va bu fikrlarni 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri nusxalash hamma vaqt ham ish bermasligi mumkin. Webda «Navigatciya» foydalanuvchiga (joriy) 
turgan joylarini aniq bilishlariga, kaerga harakatlanish yunalishiga va yana qaergadir o‘tishlariga yordam berishi kerak. 
Web ning eng asosiy xususiyatlaridan biri bu gipermatnni ishlatishdir. 
Bunday gipermurojaatlar asosan bir hujjat (Web-sahifa) chegarasida bir bo‘limdan ikkinchi bo‘limga tezda o‘tish uchun 
mo‘ljallangan. 
Bu turdagi gipermurojaatlar ikki bosqichda yaratiladi: 
Web-sahifa matnida maxsus kurinmas belgilarni qo‘yish (anchor). Bunday belgilar faqat gipermurojaat buyicha o‘tish 
mo‘ljallangan joylarga qo‘yiladi. 
Belgi qo‘yish quyidagicha bajariladi: 
Belgi buyicha gipermurojaat yaratish.tegining HREF atributida belgi nomi qiymat sifatida ishlatiladi. 
Keyingi bo‘limga murojaat . 
Gipertekst – gipermatn va gipermedia (kitob, lektciya) 
Insert-Named Anchor buyrug‘i yordamida hujjatning aniq joylariga belgi qo‘yish va unga unikal nom berish kerak 
(belgi nomi lotin harflarida bo‘lishi shart). 
Gipermurojaat qo‘yiladigan ob`ekt belgilanadi. Xususiyatlar palitrasining Link maydoniga quyidagini yozish kerak: # 
belgi_nomi. 
3) Pascal tilida shart — bu mantiqiy turdagi ifoda bo‗lib, u faqat «chin»(True) yoki «yolg‗on»(False) qiymatni qabul 
qiladi.Quyidagi mantiqiybelgilar ishlatiladi: >, < ,< = ,> = ,< > ,= . Bularga
munosabat amallari deyiladi. 
Quyidagi mantiqiy amallar ishlatiladi: 
• NOT — «inkor»; 
• AND — «mantiqiy va»; 
• OR — «mantiqiy yoki». 
Pascal tilida shartli o‗tish operatorining ikki xil ko‗rinishi mavjud:
to‗liq va qisqa. 
To‗liq ko‗rinish: 
If  then Begin 
 
End 
Else 

---

Begin 
 
End; 
Qisqa ko‗rinish: 
If  then Begin 
 
End; 
Bu yerda IF — agar; then — u holda; else — aks holda m a‘nosini
bildiruvchi xizmatchi (kalit) so‗zlar. 
4) Mа‘lumоtlаr bаzаsi ishlаshgа mo‗ljаllаngаn dаstur trаnzаktsiyalаrni bоshqаrish vа nаtijаviy to‗plаmlаrni qаytа 
ishlаsh uchun mo‗ljаllаngаn instrumentdir. Mаsаlаn, sizni sizni аmаliy dаsturingiz аdres kitоbi bo‗lsа, nаtijаviy 
to‗plаmlаrni qаytа ishlаsh, jаdvаldаn hamma sаtrlаrni аjrаtish vа fоydаlаnuvchigа ko‗rsаtishdаn ibоrаt bo‗lаdi. 
Trаnzаktsiyalаrni bоshqаrish address vа person jаdvаllаidа o‗zgаrishlаr birgаlikdа аmlgа оshirishni tа‘minlаshdаn ibоrаt 
bo‗lаdi.MySQL dа trаnzаktsiyalаr qo‗llаnmаydi. Mа‘lumоtlаr bаzаsidа har qаndаy o‗zgаrish аvtоmаtik rаvishdа siz 
so‗rаgаningizdа yuz berаdi. Bu cheklаnish mа‘lumоtlаr bаzаsigа ikki bоg‗liq murоjjаt оrаlig‗idа rаd etish nаtijаsijа 
mа‘lumоtlаr yaхlitligi buzilmаsligi uchun mахsus usullаr qo‗llаshgа mаjbur qilаdi. 
5) Yirik korxonalarda buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish muammosi hozirgi sharoitlarda muhm vazifalardan biri 
hisoblanadi. Shuning uchun yirik korxonalardagi BHATi quyidagilarni ta‘minlashi zarur: 
1. Buxgalteriya hisobii rejalashtirish korxona moliyaviy xo'jalik faoliyatining tahlili, ichki audit vazifalarining butun 
majmuasini avtomatlashtirilgan holda amalgam oshirish; 
2. Korxonadagi bajarilayetgan ishlarning joriy holati haqida tezkor, doimo o'zgarib turuvchi axborotlarni olish. 
3. Birlashtirilgan hollarda ham boshkarish, ham umumlashtirilgan moliyaviy hisobotni olish imkoniyatii yaratish. 
"1S.Buxgalteriya" dasturi har tomonlama mukammal ishlab chiqilgan dastur bo'lib, turli bo'limlar bo'yicha murakkab va 
tahliliy buxgalterlik hisobini olib borishga qaratilgan. Tahliliy hisob (subkonto) ob‘ektlari bo'yicha natura va qiymat 
ifodalarda olib boriladi. Dastur schetlarni qo'lda va avtomatlarshtirilgan holda xo'jalik o'tkazish imkonini yaratadi. 
Barcha buxgalteriya provodkalar (schetlar)i "Xo'jalik operaziyalar daftariga" kiritiladi. Mazkur provodkalarni xo'jalik 
muamolar daftarida ko'zdan kechirganda, ularni aniq muddatda yeki chegaralab, yeki guruhlab turli parametrlar bo'yicha 
qidirib topish mumkin. 
15-variant 
JAVOBLAR 
1)Arxivlash dasturlari —
diskda joyni tejash maqsadida fayllar hajmini kichraytirishga imkon beruvchi dasturlar. Ular turlicha ko‗rinishda ishl
atilsada, ishlash tamoyili bir xil: fayllarda aynan takrorlanadigan o‗rinlar mavjud bo‗lib, ularni diskda to‗liq saql
ash mazmunsizdir. Arxivlash dasturlarining vazifasi takrorlanadigan shunday bo‗laklarni topib, ularning o‗rniga b
oshqa biror ma‗lumotni yozish hamda ularning ketmaketligini aniq ko‗rsatishdan iboratdir. Bundan ko‗rinadki, tu
rli fayllar uchun ularning siqilganlik darajasi turlicha bo‗ladi, Masalan, matn yozilgan fayllar 2 martagacha siqil
sa, rasmlarni tasvirlovchi fayllar to‗rt, hatto besh martagacha siqiladi. Dasturlar ifodalangan fayllar esa juda kam—
1 %ga yaqin siqiladi. O‗rtacha qilib aytganda arxivlash dasturlari fayllar hajmini 1,5—2 barobar qisqartirishga imkon 
beradi. Arxivlash dasturlari anchagina. Ular qo‗llaniladigan matematik usullar, arxivlash, arxivni ochish tezligi va
eng asosiysi, siqish samaradorligi bilan bir 
biridan farq qiladi. Arxivlash dasturlaridan etarli darajada tez va yaxshi ishlaydiganlari PKZIP, LHARC, ARJ, 
RAR dasturlaridir. Hozirgi kunda 20 000 dan ortiq kompyuter viruslari mavjud bo‗lib, ular kompyuterda
ma‗lumotlarning ishonchli saqlanishiga xavf soladi va kompyuter ishlashi jarayonida turli muammolar kelib chiqi
shiga sabab bo‗ladi.
Kompyuter virusi o‗lchami bo‗yicha katta bo‗lmagan, maxsus yozilgan dasturdan iborat bo‗lib, u o‗zini boshqa d
asturlarga «yozib qo‗yishi», shuningdek, kompyuterda turli noxush amallarni bajara olishi mumkin. Bunday dastur ish
lashni boshlaganda dastlab boshqaruvni virus oladi. Virus boshqa dasturlarni topadi va unga «yuqadi», shuningdek,
qandaydir zararli amallarni (masalan, diskdagi fayl yoki fayllarning joylashish jadvalini buzadi, tezkor xotirani «iflo
slaydi» va h.k.) bajaradi.
Darsning texnologik xaritasi - bu darsni grafik loyihalash usuli, darsni o'qituvchi tanlagan parametrlarga muvofiq 
tuzishga imkon beradigan jadval. Bunday parametrlar dars bosqichlari, uning maqsadlari, o'quv materialining mazmuni, 
o'quvchilarning o'quv faoliyatini tashkil etish usullari va texnikasi bo'lishi mumkin. Darsning texnologik xaritasi - bu 
dars ssenariysining umumlashtirilgan grafik ifodasi, uni tuzish uchun asos, umumiy ta'lim muassasasi o'qituvchisi 
(keyingi o'rinlarda - OU) ishining individual usullarini taqdim etish vositasi. 
2) 
3) Ayrim masalalarda bir yoki bir necha parametrlaming o‗zgarishiga qarab m a‘lum hisoblashlar bir necha marta 
takrorlanib bajarilishi mumkin. Masalan, y=ax+b funksiyani x ning bir necha qiymatida uning mos qiymatlarini 
hisoblash kerak deylik. Bunday hisoblashlami kompyuterda dastur tuzib bajarish uchun siklik tuzilmali dasturlar tuzish 
kerak boladi. 
For operatori takrorlanishlar soni aniq bolgan sikllik jarayonlar tashkil etishda ishlatiladi. Uning umumiy ko‗ rinishi 

---

quyidagicha: 
For i:=m 1 to m2 Do S; 
Agar to so‗zni DoWnto so‗ziga almashtirilsa sikl parametri teskari bo‗yicha o‗zgaradi. ya‘ni -1 qadam bilan. U holda 
sikl ko‗rinishi quyidagicha boladi. 
For i:=m l DoWnto m2 Do S; 
While sikl operatori takrorlanishlar soni oldindan aniq bolm agan hollarda takrorlanishni biror-bir shart asosida 
bajaradi. Berilgan shart oldin tekshiriladi va keyin shartning bajarilishiga qarab kerakli operatorlar ketm a-ketligi 
bajariladi. Bu operatorning um um iy
ko‗ rinishi quyidagicha: While B Do S; 
Repeat sikl operatori ham takrorlanishlar soni oldindan aniq bolm agan hollarda takrorlanishni biror-bir shart asosida 
bajaradi. Oldin sikl tanasidagi operatorlar ketma-ketligi bajariladi. Berilgan
shart keyin tekshiriladi. Agar berilgan shart rost (Tme) bo‗lsa. boshqamv sikldan keyingi operatorni bajarishga o‗tadi. 
aks holda, sikl takrorlanadi. Bu operatorning umumiy ko‗rinishi quyidagicha: 
Repeat S Until B 
4) ..Client-Server texnologiyasi bu "so'rov-javob" sxemasi bo'yicha o'zaro ishlaydigan va o'ziga xos vazifalarni hal 
etadigan mantiqiy jihatdan har xil qismlarga (server va mijoz) amaliy dastur tomonidan tarqatilgan dasturiy ta'minot 
to'plamining arxitekturasidir. 
Resursni boshqaradigan va / yoki unga ega bo'lgan dastur (yoki kompyuter) ushbu manbaning serveri deb nomlanadi. 
Resursni so'raydigan va ishlatadigan dastur (kompyuter yoki) ushbu manbaning mijozi deb ataladi. 
Shu bilan birga, ba'zi bir dastur birligi bir vaqtning o'zida bitta blokka va mijozga nisbatan boshqa blokka nisbatan 
server funktsiyalarini amalga oshirganda, bunday holat yuzaga kelishi mumkin. 
Mijoz-Server texnologiyasining asosiy printsipi dastur funktsiyalarini kamida uchta havolaga bo'lishdir: 
Foydalanuvchi interfeysi modullari 
Ushbu guruh taqdimot mantig'i deb ham ataladi. Uning yordami bilan foydalanuvchilar ilovalar bilan o'zaro aloqa 
qilishlari mumkin. Taqdimot mantig'ining o'ziga xos xususiyatlaridan qat'i nazar (buyruq satrlari interfeysi, oraliq 
interfeyslar, foydalanuvchilarning murakkab grafik interfeyslari) uning vazifasi axborot tizimi va foydalanuvchi 
o'rtasida samarali almashinuv uchun vositalarni taqdim etishdir. 
Ma'lumotlarni saqlash modullari; 
Ushbu guruhga biznes mantig'i ham deyiladi. Ishbilarmonlik mantig'i dastur uchun aynan nimani topishini (masalan, 
ma'lum bir sohaga tegishli amaliy funktsiyalar) topadi. Ilovani dasturlarning chegaralari bo'yicha ajratish, dasturni ikki 
yoki undan ortiq kompyuterlarda tarqatish uchun tabiiy asosni ta'minlaydi. 
Ma'lumotlarni qayta ishlash modullari (resurslarni boshqarish funktsiyalari); 
Ushbu guruh ma'lumotlarga kirish algoritmlari yoki oddiygina ma'lumotlarga kirish algoritmlari tomonidan mantiq deb 
ataladi. Ma'lumotni kiritish algoritmlari ma'lumotlar bazasini ma'lumotlar bazasi yoki fayl tizimi kabi barqaror saqlash 
uchun qurilmaga ma'lum bir dastur uchun o'ziga xos interfeys sifatida qaraladi. Ma'lumotlarga ishlov berish 
modullaridan foydalanib, ma'lumotlar bazasini boshqarish uchun maxsus interfeys tashkil qilingan. Interfeysdan 
foydalanib, dastur ma'lumotlar bazasi ulanishlarini va unga bo'lgan so'rovlarni boshqarishi mumkin (dasturga tegishli 
so'rovlarni SQL tiliga tarjima qilish, natijalarni olish va natijalarni amaliy dastur tuzilmalariga qaytarish). Ushbu 
havolalarning har biri bir nechta boshqa narsalardan mustaqil ravishda amalga oshirilishi mumkin. 
5) Hozirgi vaqtda viruslarni yo'qotish uchun ko'pgina usullar ishlab chiqilgan va bu usullar bilan ishlaydigan 
dasturlarni antiviruslar dеb atashadi. Antiviruslarni, qo'llanish usuliga ko'ra, quyidagilarga ajratishimiz 
mumkin: dеtеktorlar, faglar, vaktsinalar, privivkalar, rеvizorlar. 
Dеtеktorlar — virusning signaturasi (virusga taalluqli baytlar kеtma-kеtligi) bo'yicha tеzkor xotira va fayllarni ko'rish 
natijasida ma'lum viruslarni topadi va xabar bеradi. Yangi viruslarni aniqlab olmasligi dеtеktorlarning kamchiligi 
hisoblanadi. 
Faglar — yoki doktorlar, dеtеktorlarga xos bo'lgan ishni bajargan holda zararlangan fayldan viruslarni chiqarib tashlaydi 
va faylni oldingi holatiga qaytaradi(Kaspersky Antivirus, Norton AntiVirus, Doctor Web, Panda). 
Vaktsinalar — yuqoridagilardan farqli ravishda himoyalanayotgan dasturga o'rnatiladi. Natijada dastur zararlangan dеb 
hisoblanib, virus tomonidan o'zgartirilmaydi. Faqatgina ma'lum viruslarga nisbatan vaqtincha qilinishi uning kamchiligi 
hisoblanadi. Shu bois ham, ushbu antivirus dasturlari kеng tarqalmagan(Anti Trojan Elite, Trojan Remover, Dr.Web 
CureIt). 

---

Privivka — fayllarda huddi virus zararlagandеk iz qoldiradi. Buning natijasida viruslar «privivka qilingan» faylga 
yopishmaydi. Viruslar zararlagan fayllarga metka qo'yadi va keyingi safar bu faylni zararlamaydi, privivka antiviruslari 
esa oldindan zararlangan degan metka qo'yib qo'yadi va shu orqali faylni zararlashdan saqlaydi. 
Filtrlar — qo'riqlovchi dasturlar ko'rinishida bo'lib, rеzidеnt holatda ishlab turadi va viruslarga xos jarayonlar 
bajarilganda, bu haqda foydalanuvchiga xabar bеradi(Outpost Security Suite, Agnitum Outpost Firewall). Filtr dasturlar 
kompyutеr ishlash jarayonida viruslarga xos bo'lgan shubhali harakatlarni topish uchun ishlatiladi.
16-variant 
JAVOBLAR 
1).Informatika fanining yoshlik darajasidagi dolzarblik jihatlari quyidagilarda akslanadi: 
- O‘quvchilarda axborotlarni qayta ishlash jarayonida fikrlash tartibotlarini, jumladan, mantiqiy va abstrakt fikrlashni 
shakllantirish.
- Kompyuterdan o‘quv vositasi sifatida foydalanishni ta‘minlash maqsadida, uning yordamida axborot ustida amaliy 
ishlar olib borish, zamonaviy dasturiy ta‘minot bilan tanishish. 
- Kompyuterdan foydalanish ko‘nikmasini shakillantirish o‘quvchilarda uni o‘rganilayotgan jarayonda hisoblash, 
tasvirlash, tahrirlash ishlarini bajarishda vosita sifatida qo‘llash tajribasiga ega bo‘ladilar.
- Yoshlarda hisoblash texnikasiga nisbatan uning samarali vosita sifatidagi ijobiy munosabatlarni shakllantiradi. 
- Yoshlarda turli o‘quv kurslarida olayotgan axborot va ma‘lumotlarni kompleks ravishda o‘rganish hamda ularning 
uzviyligini ta‘minlash ko‘nikmasini shakillantiradi.
Kompyuter o‘quvchilarning ijodiy va abstrakt fikrlash darajasini yaxshiroq tushunish, o‘z navbatida keng va chuqur 
rivojlantirish imkonini beradi. Ma‘lumki, bunday fikrlash uyg‘unligi matematika va boshqa fanlarni o‘zlashtirishga katta 
ta‘sir ko‘rsatadi. 
Informatika fanining boshqa fanlarga o‘xshamasligi o‘quvchilarda yoqimli o‘yin kabi tasavvur qoldirishi bilan birga, o‘z 
ijodiy qobiliyatlarini ochishlariga turtki bo‘lib xizmat qiladi. 
O‘quvchilar kompyuterda ishlab izlanuvchi va tadqiqotchiga aylanishadi. Bunda o‘z tajribalariga tayangan holda ular 
hulosa chiqarish va umumlashtirishga o‘rganadilar. 
2).Shunday qilib, zamonaviy sharoitda elеktron qo‘llanmaning axborot ta'lim muhiti o‘qitish vositalarining majmui 
bo‘lishi mumkin. Uning vazifasi esa muayyan xajmdagi yangi bilimlarni mustaxkamlash, ko‘nikma va malakalarni 
shakllantirishdan iborat bo‘ladi. 
Elektron qo`llanmalarni yaratish bosqichlari: 
1-bosqich. O‘qituvchilarni shu sohada mavjud Elektron qo`llanmalar bilan tanishishi, ularga qo‘yilgan talablar bilan 
tanitirish. 
2-bosqich. Elektron qo`llanma yaratish uchun ishchi (ijodiy) gurux shakllantirish; 
Muhim omillardan biri, shuning uchun, unga quyidagi mutaxassislarni taklif kilamiz: 
o‘quv fani bo‘yicha mutaxassis; 
dasturchi (yoki dasturchilar guruxi); 
badiiy dizaynеr; 
suratkash va ovoz kiritish mutaxassislari. 
3-bosqich. O‘quv kursini (ma'ruza matnlar, matеriallar) strukturalash. Bu etapda o‘quv matеriali modullarga bo‘linadi. 
4-bosqich. Elektron qo`llanmani rеja va stsеnariysi asosida yaratish, rеtsеnziyalash va ekpеrtizadan o‘tkazish; 
5-bosqich. Elektron qo`llanmani Ilmiy Kеngashda tasdiqlash va uni dastur sifatida tarqatish. 
3). Delphi dasturida massivlar bilan ishlash 
Massivlarni e‘lon qilishdan maqsad massiv elementlari uchun kompyuter xotirasidan joy ajratishdir. 

---

Massiv elementlari qiymatlarini kiritish uchun sikl operatorlaridan foydalaniladi. Misol: For i:=1 to 100 do Read(A[i]); 
Bu misolda A massivning 100 ta elementi qiymatini ekrandan ketma-ket kiritish kerak bo‗ladi. Xuddi shunday massiv 
qiymatlarini ekranga chiqarish ham mumkin. 
Misol: For i:=1 to 100 do Write(A[i]); 
Dasturda massiv elementlarini ishlatganda ularning indeksi e‘lon qilingan chegaradan chiqib ketmasligi kerak. 
Yuqoridagi ma‘lumotlarni tasdiqlash uchun, massivlarga oid bir nechta misollar ko‗rib o‗tamiz. 
Misol. massiv elementlarini yig`indisi va o‗rta arfimetigin topish dasturi tuzilsin. 
1-bosqich. 
1. Komponеntalar ro‗yxatini Additional bandidan StringGrid1(abc) tugmani tanlaymiz 1-rasmda ko‗rsatilgan. 
1-rasm. 
Tugma tanlangandan so‗ng, oynani ko‗rinish holati quyidagicha bo‗ladi: 
2-rasm. 
Hosil bo‗lgan jadvalni ustun bo‗yicha 5 ta, satr bo‗yicha 1 ta jadval hosil qiling. Bu jadvalni hosil qilish uchun, 
parametrlar va xossalar bo‗limidan ColCount hodisalar bandiga 5 raqamini kiritamiz. Satr bo‗yicha o‗zgartirish kiritish 
uchun, RowCount bandiga 1 raqamini kiritamiz. 
4). Quyidа qаndаy qilib klient dаsturi mysql gа ulаnishni ko‗rаmiz. Bu dаstur yordаmidа MySQL-servergа ulаnish, 
SQL-so‗rоvlаrni bаjаrish vаsh u so‗rоvlаr nаtijаlаrini ko‗rib chiqish mumkin. Bu qsimni o‗rgаnish uchun 
kompyuteringizdа utilitа mysql o‗rnаtilgаg vа MySQL serveri bilаn bоo‗lаngаn bo‗lishi kerаk. 
MySQL serverigа mysql dаsturi yordаmidа bоg‗lаnish uchun fоydаlаnuvchi nоmini vа оdаtdа pаrоl kiritish lоzim. Аgаr 
server vа klient har хil mаshinаlаrdа jоylаshgаn bo‗lsа, MySQL serveri ishgа tushirilgаn хоst nоmini ko‗rsаtish lоzim:
shell> mysql -h host -u user -pSHundаn so‗ng ekrаndа quyidаgi so‗rоv pаydо bo‗lаdi Enter password:, vа sizgа o‗z 
pаrоlingizni kiritishingiz kerаk bo‗lаdi. Аgаr ulаnish to‗g‗ri аmаlgа оshgаn bo‗lsа, ekrаndа quyidаgi mа‘lumоt vа 
kоmаndа sаtri belgisi pаydо bo‗lаdi mysql>: 
differentsial tenglamalar, statistika, matematik fizika masalalarini yechish imkonini beruvchi ikki mingdanortiq 
komandalarni saqlaydi.Mapleni ishga tushirish uchun Windowsning Bosh menyusidagi Programmы bandidanMaple ni 
tanlaymiz.MapleWindowsning tipik oynalariga o‗xshaydi. Maple oynasi Sarlavha satri (Stroki nazvaniya), Bosh menyu 
(Osnovnoy menyu), Asboblar paneli(Paneli instrumentov), Ishchi maydon (Rabochee pole),Holatlar satri (Stroka 
sostoyaniya), Chizg‗ich(Lineyki), shuningdek, O‗tkazish yo‗lakchasi (Polosa prokrutki) dan tashkil topgan.Maple 
oynasining Sarlavha satri, Bosh menyu, Asboblar panelining ko‗rinishi:Bosh menyu tarkibi: 
yangi fayl yaratish va h.k. 
ar yig‗indisidaniborat, masalan: nusxa olish, belgilangan matnni 
qirqib olish, buyruqni rad yetish va h.k.View (Vid) – Maple oynasi strukturasini boshqaruvchi buyruqlar 
yig‗indisidaniborat.Insert (Vstavka) – turli tipdagi maydonlarni kiritish, matematik palitralar, ikki va uch o‗lchamli 
grafik tasvirlaruchun xizmat qiladi. 
Format (Format) – xujjatni tuzish uchun xizmat qiladigan buyruqlar yig‗indisidan iborat, masalan:shriftning turini, 
o‗lchamini, stilini tanlash.Options (Parametrы) – ma‘lumotlarni ekranga, printerga kiritish va chiqarish parametrlarini 
rostlash uchun mo‗ljallangan buyruqlar yig‗indisidan iborat, masalan, chop qilish soni.Windows (Okno) – bir ishchi 
varaqdan boshqasiga o‗tish uchun xizmat qiladi.Help (Spravka) – Maple haqida to‗liq ma‘lumotlarni saqlaydi. 
17-variant 
JAVOBLAR 
1) "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖ da ta‘lim va tarbiyaning uzviy bog‘liqligi hamda iqtidorli yoshlarni aniqlash, 
ularga ta‘limning eng yuqori darajasi, izchil ravishda fundamental va maxsus bilim olishlari uchun shart-sharoitlar 
yaratish uzluksiz ta‘limni tashkil etish va rivojlantirishning asosiy printsiplari sifatida alohida ko‘rsatib o‘tilgan. 
Shuning uchun ham, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011 yil 18 martdagi 07/02-1-6-sonli 
topshirig‘i asosida Toshkent axborot texnologiyalari universitetida "Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari bilan 
ishlash bo‘limi‖ tashkil etildi. 

---

Bu tizimdan ko‘zlangan asosiy maqsad – avvalo, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi muassasalari faoliyatini 
takomillashtirish, uzluksiz ta‘limning o‘rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi, oliy ta‘lim, oliy o‘quv yurtidan keyingi ta‘lim 
hamda kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash tizimi amalda faoliyat ko‘rsatadi. ta‘lim-tarbiya, o‘quv-
uslubiy jarayonlari adabiyotlar axborot ta‘minoti sifatini oshirish hamda pedagog kadrlar bilan ta‘minlanishi va ularning 
kasbiy mahoratini oshirishga qaratilgan. Bunda universitet o‘z oldiga o‘quv fanlarini mutaxasisligi va malakasiga xos 
o‘qituvchilar bilan ta‘minlash, o‘quv adabiyotlari hamda kafedralarning o‘quv uslubiy ishlanmalaridan o‘rta maxsus, 
kasb-hunar ta‘limida foydalanish uchun imkoniyatlarni yaratish, hamkorlikda o‘quv adabiyoti, uslubiy qo‘llanmalar, 
pedagogik texnologiyalar yaratish hamda o‘rta maxsus, kasb-hunar ta‘lim muassasalarida ta‘lim sifatini oshirishga oliy 
ta‘lim muassasalar professor-o‘qituvchilarining salohiyatini jalb etish kabi vazifalarni belgilagan. 
Bo‘lim vazifalari va faoliyati: 

Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari bilan hamkorlik qilish; 

Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarining o‗quv-uslubiy, ma‘naviy-ma‘rifiy, tashkiliy-uslubiy va ilmiy-
tadqiqot faoliyatni tashkil etish, takomillashtirish va rivojlantirishga ilmiy-uslubiy, tashkiliy va amaliy yordam 
berish va hamkorlik qilish; 

O‗rta maxsus, kasb hunar ta‘limi to‗g‗risidagi me‘yoriy-huquqiy hujjatlarga muvofiq kollej va akademik 
litseylarda tayyorlanadigan mutaxassisliklar bo‗yicha Davlat ta‘lim standartlari, o‗quv rejalari va dasturlarini 
ekspertizadan o‗tkazish, ularni amaliyotga joriy etilishini o‗rganish va tegishli tashkiliy-uslubiy yordam berish; 

Akademik litsey va kasb-hunar kollejlariga biriktirilgan mutaxassisliklar o‗quv rejalari va dasturlariga muvofiq 
fanlar bo‗yicha o‗quv adabiyotlari, o‗quv-uslubiy majmualar va o‗quv-didaktik materiallar ishlab chiqish va 
ularni o‗quv jarayoniga joriy etilishiga amaliy-uslubiy yordam berish; 
2) CSS elementlarni ekranda, qogʻozda va yoki boshqa medialarda koʻrinishini tasvirlaydi. CSS veb sahifalarga har xil 
stillar berish uchun ishlatiladi. Hamda bir vaqtning oʻzida bir nechta veb sahifalarni dizaynini oʻzgartirish mumkin. 
Biror bir veb sahifani turli xil qurilmalarda turli xil koʻrinishini ham taʼminlaydi. CSS file .css formati orqali tashqi 
xotira saqlab qoʻyishingiz va kezi kelganda veb sahifaning HTML kodini oʻzgartirmasdan, faqat CSS faylni oʻzgartirish 
orqali veb sahifaga yangidan koʻrinish berishimiz mumkin. Qisqacha qilib aytadigan boʻlsak, HTML faqat veb sahifani 
kodlarini yozish uchun ishlatiladi, HTML da ham veb sahifaga dizayn bersa boʻladi, lekin bu juda uzoq jarayon talab 
qilgani bois, CSS bu vazifani oʻz boʻyniga olgan. 
CSS ning boshqa tillardan bitta ustun tarafi shundan iboratki, CSS kodlarini kompilatsiya qilish uchun, hech qanday 
kompillyatorlar, redaktorlar yoki biror bir dasturlar shart emas. Bizga oddiygina Internet Explorer va shu kabi brauzerlar 
kifoya. Brauzerlar orqali biz CSS kodlarini bemalol tahlil qilishimiz, natijamizni toʻgʻridan toʻgʻri koʻrishimiz mumkin. 
 
 
 
 
 
 
Cascading Style Sheets tili