1.«Falsafa» tushunchasining kelib chiqishi

3. Falsafiy kategoriyalar va ularning boshqa fan kategoriyalaridan farqi.
Ma’lumki narsa va xodisalarning umumiy boglanishi va rivojlanishi uziga xos «buyumlar mantikini», ob’ektiv dialektikani tashkil kiladi. Bu ob’ektiv dialektika inson tafakkur mantikini, ya’ni sub’ektiv dialektikada ma’lum bir ilmiy tushunchalar, kategoriyalar kurinishida aks ettiradi.
«Kategoriya» suzi yunoncha bulib, lugaviy ma’nosi «guvox», «ta’rif», «ifodalovchi» demakdir. Falsafiy kategoriyalar- ob’ektiv mavjudlikdagi narsa va xodisalarning umumiy, muxim tomonlarini, xususiyatlari va munosabatlarini aks ettiruvchi tushunchadir.
Falsafa tarixida kategoriyalar masalasi Arastu tomonidan batafsilrok ishlab chikilgan. U uzining «Metafizika», «Kategoriyalar» nomli asarlarida moxiyat va xodisa, mikdor va sifat sababiyat, zaruriyat va tasodif, butun va bulak kabi tushunchalarning moxiyati va falsafiy axamiyatini tavsiflab bergan.
Urta Osiyo mutafakkirlarining, jumladan, Xorazmiy, Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, Ulugbek asarlarida xam mazkur kategoriyalar kup ishlatib kelingan.
«Falsafa mavjudotni – ya’ni barcha mavjud narsalarni, uning kelib chikishi, tartibi, uzaro munosabati, biridan ikkinchisiga utishini xar tomonlama tekshirish uchun zaruriyat, vokeylik, sababiyat tamoyillarini asos kilib oladi», deb yozadi Ibn Sino.
Xar bir fan uzining kategoriya, ya’ni tushunchalar tizimiga ega bulib, u orkali olamdagi narsa va xodisalar tarakkiyoti konuniyatlarini urganada.
Falsafiy kategoriyalar, boshka fanlar tushunchalaridan bir kator muxim xususiyatlari bilan fark kiladi. Ular kuyidagilardan iborat:
Birinchidan. Kategoriyalar ob’ektiv olamdagi eng umumiy alokadorliklar in’ikosidir. Kategoriyalarning ob’ektiv mazmuni inson ongiga boglik bulmagan xolda mavjud bulgan vokeylik xarakatining eng umumiy konunlaridir. Kategoriyalar inson tafakkurida vokeylikning aks etishi shakllaridir.
Demak, kategoriyalarning mazmuni, ya’ni fikrlash shakli ob’ektiv dunyo tarakkiyotining eng umumiy konunlaridan bulak narsa emas. Ma’lumki, sababiyat, zaruriyat, konuniyat va xokazolar goyasi tabiat, vokeylik olam konunlarining kishi miyasida in’ikos etishidir.
Ikkinchidan. Kategoriyalar eng umumiy tushunchalar sifatida inson fikri shakllari bulib va shu taxlitda ular mantikiy mazmunga xam egadirlar. Kategoriyalarning mantikiy mazmuni deganda inson tafakkuri xodisalarning moxiyatiga kirib borishi, uning chukurlashuvi darajasi kuzda tutiladi. Kategoriyalar ob’ektiv dunyoning eng umumiy va muxim tomonlarini ifodalabgina kolmay, bilishning pogonalari va tayanch nuktasi xisoblanadi. Ularni bila borish orkali insonning nazariy va amaliy faoliyati uchun muxim bulgan dunyodagi narsa, xodisalarning eng umumiy konuniyatlari ochib beriladi. Falsafiy kategoriyalar insoning bilish faoliyati natijasida dunyoni uzlashtirishda erishgan yutuklarini ifodalaydi.
Falsafiy kategoriyalar – uz manbai, mazmuni jixatidan ob’ektivdir, lekin shakl jixatidan – sub’ektivdir. Agar narsalar va ularning tarakkiyot konunlari moddiy bulib, inson ongiga boglik bulmagan xolda, ob’ektiv ravishda mavjud yekan, tafakkur kategoriyalari ma’naviy bulib, fakat kishilar miyasidagina mavjuddir.
Uchinchidan. Kategoriyalar ilmiy bilishda muxim metodologik rolni bajaradilar. Ob’ektiv dune xodisalarining eng umumiy konunlari xarakatini urganib, falsafa kategoriyalari, bir tomondan, narsalarning moxiyatini chukurrok bilishga yordam beradilar, ikkinchi tomondan, ob’ektiv dunyodagi narsa va xodisalar xakidagi yangi bilimlar olishga va tuplashga sababchi buladilar. Falsafiy kategoriyalar – ilmiy bilish metodologiyasi, ma’lum narsadan noma’lum narsaga utishini natijalarini izlab topish usulidir, ular tashki olamdagi narsa va xodisalarni tugri aks ettirganliklari xamda ularni uzaro boglik va rivojlanishda deb bilganliklari uchun bilish jarayonining eng umumiy metodi rolini bajaradi.
Kategoriyalar mavjud narsalar xakidagina emas, balki kelajakda mavjud bulishi kerak bulgan narsalar xakida xam axborot beradi. Ular xozirgi vaktda kanday xoldaligini tushunishga yordam beribgina kolmay, balki kelgusida ularning uzgarish va rivojlanish yunalishlarini xam kursatadi. Shu asosda ular yangi bilimlarni egallash manbai bulib xizmat kiladi. Bularning xammasi falsafa kategoriyalari gnoseologik tabiatiga kura bevosita amaliyotga aylanishi tamoyiliga ega ekanligini isbot kiladi.
Turtinchidan. Falsafa kategoriyalarining shakllanishi va rivojlanishi asosida inson moddiy-xissiy faoliyatining yigindisi bulgan amaliyot yotadi. Shuning uchun xam falsafa kategoriyalari ijtimoiy amaliyot maxsuli xisoblanadi. Bu yerda inson nazariy va amaliy faoliyatining birligi yakkol namayon buladi. Moddiy ishlab chikarish faoliyati jarayonida inson sub’ekt sifatida tashki olamdagi narsalarga nisbatan uz faoliyatining ob’ektlari sifatida munosabatda buladi.
Sub’ekt bilan ob’ekt urtasidagi munosabatning uzaro ta’siri jarayonida mantikiy kategoriyalar vujudga keladi. Tashki olam konuniyatlari tafakkur shaklida aks etishi xam amaliyot asosida yuz beradi. Inson amaliyoti mantik kategoriyalari orkali olingan bilimlar xakikiyligini tekshirib kuradi. Shunday kilib, tafakkurimiz mazmuninig ob’ektivligi tafakkur konunlariga mos kelishi amaliyot asosida buladi va uning yordamida isbotlanadi.
Boshka fanlar kategoriyalari tabiat, jamiyat va tafakkurga xos boglanishlar, alokadorlikning muayyan bir soxasini ifodalasa, falsafiy kategoriyalar ob’ektiv olamdagi eng umummiy alokadorliklar, uzaro ta’sirilarni aks ettiradi.
Falsafaning juft kategoriyalari olamdagi ziddiyatli va sababli boglanishlar, uzaro ta’sir va takazolarni ifodalaydi. Ularni shartli ravishda kuyidagi uch turkumga ajratish mumkin.

1. 
   Vokeylikning eng umumiy alokadorligini, aks ettiradigan kategoriyalar. Mazkur turkumga- yakkalik, xususiylik va umumiylik, moxiyat va xodisa kategoriyalari kiradi.
   
2. 
   Ikkinchi turkumga vokeylikning tuzilishini aks ettiruvchi kategoriyalar kiradi. Bular mazmun va shakl, butun va bulak, struktura elementdan iborat.
   
3. 
   Uchinchi turkumga vokeylikdagi narsa va xodisalar urtasidagi sababiyat (determinizm)ni aks ettiruvchi kategoriyalar kiradi, ya’ni sabab va okibat, zaruriyat va tasodif, imkoniyat va vokeylik.
   

2-masala. Vokeylikning eng umumiy alokadorligini, aks ettiradigan kategoriyalar: yakkalik, xususiylik va umumiylik, moxiyat va xodisa.
Yakkalik. – aloxida sifat va mikdor anikligiga ega bulgan narsa, xodisa va jarayonlar.
Umumiylik –deganda ob’ektiv reallikning barcha yoki bir kancha narsa yoki xodisalardagi ob’ektiv mavjud bulgan tomonlar, xossalar va belgilarning majmui, ular urtasidagi aloka va munosabatlarning uxshashligi tushuniladi.
Xususiylik – shunday narsa yoki xodisalar guruxidirki, ular ma’lum ma’noda umumiy bulsada, lekin undan xam umumiyrok bulgan boshka bir guruxga kiradi va bu guruxda u aloxidalik yoki yakkalikdir, butunning kismidir.
Yakkalik, xususiylik va umumiylik bir-biri bilan uzviy boglangan, shuning uchun xam ularni bir-biridan ajratish mumkin emas. Xar kanday yakkalik ma’lum vakt va sharoitda xususiylikka va umumiylikka olib keladi. Shuningdek, umumiylik narsa va xodisalarning eng umumiy tamonlari orasidagi alokalarni uzida aks ettirib, uz kurinishlarini fakat yakkalik va xususiylik orkali konkretlashtiradi.
Umumiylik, xususiylik va yakkalik bir butunlikni tashkil kilsada, ularning xar biri uziga xos xususiyatga ega. Yakkalik va xususiyliklar orkali namoyon buladigan umumiylik uzining mustakil kiymatiga ega. Shuningdek, xar kanday yakkalik, xususiylik umumiylikni ifodalaydigan xossa, belgi va tomonlar bilan bir katorda fakat uzlariga xos bulgan va shu orkali boshka turdoshlaridan fark kiladigan xususiyatlarga xam ega. Yakkalik, xususiylik va umumiylik kategoriyalari orkali inson uz ongida olamdagi narsa va xodisalarning urtasidagi alokadorlikni chukur va atroflicha bilib olish imkoniyatiga ega buladi.