16.18. Turk hoqonligi va uning ijtimoiy- iqtisodiy hayoti.
V asrning ikkinchi yarmi va VI asrning birinchi yarmida Oltoy va Janubiy Sibirda ashina qabilasining Yabg`ulari Asanshod, Tuu. va Buminlar(460-553) boshchiligida turkiy g`abilalarning ittifog`i vujudga keladi. VI asr o’rtalarida Bumin boshlig` bu turk ittifog`i tele g`abilasini o’ziga bo’ysundirgach, Markaziy Osiyodagi eng kuchli Jujan xoqonligiga zarba beradi. 551 yilda Bumin “ xoqon”, yani, hukmdor unvoniga muyassar bo’lib, Markaziy Osiyoda yangi imperiya- Turk xoqonlixiga asos soladi. Oltoy xoqonlikning markazi bo’lib g`oladi.
VI asrning 70- 8- yillarida Yeniseyning yug`ori og`imidan to Amudaryo bo’ylarigacha ulkan maydonda ko’chmanchi chorvadorlarning Buyuk Turk xoqonligi tashkil topadi. Shuni ta’kidlash kerakki, Turk xoqonligi qanchalik buyuk bo’lmasin, lekin u chinakam markazlashgan davlat emas edi. Uning asosi turkiy qabilalarning ittifog`idan iborat edi, bu ittifog`ni hoqon boshqarar edi. Hukmdorning hokimiyati urug’- aymog` udumlariga tayangan harbiy- ma’muriy boshg`aruvga asoslangan. Ular aholining ichki ishlariga umuman aralashmaydilar.VI asrda Chirchig`, Zarafshon, G`ashg`adaryo, va Amudaryo havzalarida o’ndan ortig` mayda feodal hokimiyatlar mavjud edi. Ulardan boj undirilgan. VI asr oxirlarida o’zaro g`abilaviy va sulolaviy urushlar og`ibatida Turk xog`onlixi 603 yilda ikki mustag`il davlatga ajralib ketadi.Ulardan biri Mo’G’ilistonda tahkil topgan sharg`iy Turk davlati, ikkinchisi esa, O’rta Osiyo, Jung’ariya, va sharg`iy Turkistonning bir g`ismini o’z tasarrufiga olgan g’arbiy turk xoqonlixi edi.
g’arbiy hog`onlikning markazi Yettisuv edi. Hoqonning yozgi qarorxohi Isfijob yaqinidaxi Mingbulog`da, qishkisi Suyob shahrida edi. VII asrning birinchi choraxida G`arbiy hog`onlik nihoyatda kuchayadi. Birog` hog`onlikning zodaxonlari o’rtasida boshlangan hokimiyat uchun kurash oqibatida G’arbiy turk hog`onlixi zaiflashib bo’linib ketadi. Bundan foydalangan Xitoy g`o’shinlari 657- 679 yillarda Yettisuvga bostirib kiradi, hog`onlik xitoylarga g`aram bo’lib g`oladi. VII asr oxiriga kelib hog`onlik mustag`illikni tiklab oladi. Sharg`dan Xitoylilarning, G’arbdan esa arablarning O’rta Osiyoga bostirib kirishlariga g`arshi Buxoro, SuG’d, va Shosx aholisi bilan bir qatorda turib shiddatli janglarda qatnashadilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |