1.«O‘zbekiston tarixi» fanining predmeti, nazariy- metodologik tamoyillari va uni o‘rganishning ahamiyati. Barkamol avlod tarbiyasida Vatanimiz tarixining o‘rni

24. O‘rta Osiyo xalqlari hayotida IX- XII asrlarda yuz bergan uyg‘onish davri. IX- XII asrlarda qomusiy olimlarimizning jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan hissasi.

IX-XII asrlarda mamlakat ma’naviy hayotining asosi islom mafkurasi edi. Somoniylar islom mafkurasining rivojiga katta ahamiyat berdilar. Buxoro SHarg`da islom dinining eng nufuzli markaziga aylandi. Masjid, madrasa va xonag`olar g`urish uchun maxsus joylar ajratildi. Arab tili va uning imlosi joriy etildi.

Movarounnahrda ko’p o’tmay hatto ona tilidan ko’ra arab tili va yozuvini yaxshirog` bilgan bilimdonlar paydo bo’ldi. Mahalliy bilimdonlar o’z vatanida g`uvG’in ostiga olinib, ko’pgina tolibi ilmlar galifalikning markaziy shaharlari-Damashg`, G`ohira, BaG’dod, Kufa va Basraga borib bilim olishga va arab tilida ijod g`ilishga majbur bo’ladilar. Davlatni boshg`arishda abbosiylar ma’muriyati ko’plab bilimdon siymolarga muhtoj edi, chunki arablar orasida shu davrda davlat ishiga yarog`li bo’lgan bilimdorlar hali oz, borlari ham zaif edi.
Eng mashhur madaniyat markazi shu davrda Bag’dod shahri edi. Bag’dodda «Bayt ul hikma» (donishmandlar uyi) tashkil etilgan edi. «Bayt ul hikma»da Ahmad FarG’oniy, Muhammad ibn Muso Xorazmiy, Ahmad ibn Abdulloh Marvaziylar ta’lim olganlar. IX-X asrlarda O’rta Osiyoda fan ilmiy asoslarga ega edi. Uning ildizlari O’rta Osiyo, ayniqsa, Xorazm, shuningdek Bobil, Eron, Hindistonning antik dunyosiga va g`adimgi madaniyatiga borib tag`alar edi. IX-XII asrlarda arab tilida asarlar yozgan eng mashhur olimlar Ahmad FarG’oniy, Muhammad ibn Muso Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Abusalx Masihiy, Abulhayr Gammar, Abunosir Arron va boshg`alar edi.
1998 yil Ahmad Farg`oniyning 1220 yilligi nishonlandi. Ahmad Farg’oniy astronom, matematik, geograf edi. Bag’dod yaqinda Raqoq nomli mavzeda rasadxona qurilishiga boshchilik g`ilib, astronomiya maktabini tashkil etadi. Uning «Astronomiya asosi», «Samoviy harakatlar», «Yulduzlar hag`idagi fan» nomli asarlari mashhurdir.
Muhammad ibn Muso Xorazmiy mashhur matematik, astronom, geograf, tarixchi edi. Vatandoshimiz alxebra faniga asos soldi. Uning «Al-jabr», «Zij», «G`uyosh soati hag`ida risola», «Sur’at ul-arz», «Usturlob holati hag`ida risola» kabi asarlari SHarg` va o‘arb mamlakatlarida ilmiy fikrlarning rivojiga samarali ta’sir ko’rsatdi.
Abu Nasr Farobiy SHarg` falsafasining uluG’ mutafakkiri bo’lib, g`adimgi dunyo falsafiy merosini sag`lashda va rivojlantirishda katta hissa g`o’shdi. U 160 dan ortig` asar yozgan, ulardan «Aristotelning «Metofizika» asari mag`sadlari hag`ida», «Musig`a kitobi», «Baxt-saodatga», «Siyosat al-madoniya» shular jumlasidandir.

Abu Ali ibn Sino ikki sohaga- mediSina va falsafaga g`izig`di va bu sohalarda katta yutug`larni g`o’lga kiritdi. («Al-g`onun fit-tib», «Kitob ush-shifo», «Donishnoma», «Risolat at-tayr»). XVII asrga g`adar Yevropada tibbiyot tajribasi va fani Ibn Sino G’oyalari ta’siri ostida bo’lgan.

Xorazm madaniyati xorazmlik ulug` olim Abu Rayhon Beruniyning nomi bilan boG`langan. Abu Rayhon Beruniy 150 dan ortig` ilmiy asar yozgan bo’lib, «O’tmish avlodlardan g`olgan yodxorliklar», «Hindiston», «Meteorologiya» kabi yirik asarlari shular jumlasidandir. Beruniy ilm-fanning hamma sohalarini yaxshi bilgan g`omusiy olim edi. U astronomiya, xeologiya, gidrostatika, xeoxrafiya, tarix fanlarga katta hissa g`o’shdi.
XI-XII asrlarda ijtimoiy fanlar ham anchagina tarag`g`iy etdi. Masalan, shoir Abu Abdullo Rudakiyning prozaik asarlari, Abulg`osim Firdavsiyning «SHohnoma»si, Gardiziyning «Zayn-ul-bahor» («Xo’zal gabarlar») asari, Majididdin Admoning «Tarigi mulki Turkiston» («Turkiston tarigi»), Nizomulmulkning «Siyosatnoma»si, YUsuf Xos Xojibning «G`utadG`u bilik» asarlari shu davrga oid bo’lib, undan tashg`ari shu davrlarda Zamaxshariy, Mahmud G`oshG’ariy, Amak Buxoriy, So’zani Samarg`andiy kabilar ham ijod etdilar.
Bu davr O’rta Osiyoda me’morchilik san’ati ham xurkirab rivojlandi. Buxoroda Dehgaron, Masjidi kalon, Namozxoh, MaG`oki Attoriy masjidlari, Surxondaryodagi Jarg`o’ton minorasi, Ko’hna Urganchda Faxriddin Roziy mag`barasi, Marvdagi Sulton Sanjar mag`barasi, Talxojanbobo masjidi va boshqa yodgorliklar me’morchilik san’atining yorqin namunalari xisoblanadi.
IX-XII asrda dunyoviy fanlar bilan birga diniy bilimlar ham keng rivojlandi. Ismoil Buxoriy, Iso Termiziy, Burxonuddin MarG`iloniy, Abu Gafs Kabir Buxoriy kabi ulamolar islom ta’limotining rivojiga ulkan hissa qushdilar. Islom dini ta’limotining ravnag`i va tarG`ibotining kengayishida Buxoro shahri markaziy o’rin egalladi.Tasavvuf ta’limoti rivojlanib O’rta Osiyoda uning turli gil yo’nalishlari (XII asrda Turkistonda YAssaviya, XIII asr ogirida Xorazmda Kubroviya, XIV asrda Buxoroda Naqshbandiya) paydo bo’ldi va tarqaldi.
Misol uchun Buxoroda «Mas’udiya» madrasasi va katta kutubxona yonib ketdi. Fag`at XIII asrning 70-80- yillariga kelib O’rta Osiyoda asta-sekinlik bilan bo’lsa-da, shahar hayoti, hunarmandchilik jonlana boshlandi. Mo’xul bosg`ini davrida ing`irozga yuz tutgan fan-adabiyot, ma’rifat va madaniyatning ayrim tarmog`lari ham tiklana boshlaydi. XIII asrda Buxoroda «Mas’udiya» va «Xoniya» madrasalari g`urildi. Jaloliddin Rumiy, Sa’diy SHeroziy, Amir Xusrav Dehlaviy kabilar adabiyot sohasida ijod etdilar. Undan tashg`ari Abu Umar Mirxojiddin Jusjoniyning «Tabag`oti Nosiriy», Alouddin Otamalik Juvayniyning «Tarigi jahon xushay» («Jahon fotihlari tarigi»), Fazlulloh Rashididdinning «Jome at-tavorix» («Tarixlar to’plami») kabi tarigiy asarlari yaratiladi