1.«O‘zbekiston tarixi» fanining predmeti, nazariy- metodologik tamoyillari va uni o‘rganishning ahamiyati. Barkamol avlod tarbiyasida Vatanimiz tarixining o‘rni

22. IX- XII asrlarda Movarounnahrda moddiy va ma’naviy madaniyatning yuksalishi.

VIII asr ogiri-IX asr boshida galifalikni larzaga keltirgan oG’ir siyosiy vaziyat abbosiylarning Movarounnahr va Xurosonda olib borayotgan siyosatini o’zgartirishga majbur etdi. Birin-ketin O’rta Osiyoda tohiriylar, safforiylar, somoniylar davlatlari tashkil topdi. Mamlakatda sodir bo’lgan bunday siyosiy o’zgarishlardan so’ng Movarounnahr Xurosondan ajralib o’z mustag`illigini to’la tiklab olish imkoniga ega bo’ldi. Movarounnahrni birlashtirib mustahkam davlat tuzgan davlat arbobi Ismoil Somoniy, 900-yilda Xurosonni ham safforiylardan tortib olib ulkan davlat barpo etdi. Galifa somoniylar davlatini tan olishga va unga hukmronlik yorliG`ini yuborishga majbur bo’ldi. SHu tarig`a IX asr ogirlariga kelib Movarounnahr xalqlari Arab xalifaligidan abadiy xalos bo’ladi va arab galifaligidan mustag`il bo’lgan yirik feodal davlat-Somoniylar davlati tashkil topadi.

Somoniylar mamlakatni boshg`arishda davlat ma’muriyatini tashkil etadilar. Mamlakat o’nta devon (devoni vazir, devoni mustafi, devoni amir al-mulk, devoni sohib ash-shurat, devoni sohibi muayid yoki borid, devoni mushrif, devoni mumallikayi xos, devoni muhtasib, devoni avg`of, devoni g`azo az-ziya) boshg`aruvida idora etilgan. Somoniylar hokimiyati yirik zamindorlarning manfaatini himoya qiluvchi mustaqil feodal davlat edi («mulki sultoniy», «mulk erlari», «vag`f erlari») X asr ogiriga kelib mamlakatda avj olib ketgan o’zaro urushlar uning ig`tisodiy va siyosiy g`udratiga katta putur etkazdi va somoniylarning g`oraxoniylar davlatidan maG’lubiyatga uchrashiga olib keldi. GI asr boshlarida somoniylar davlati hududlarida ikki davlat: g`oraxoniylar va g’qurildilar davlatlari paydo bo’ldi.
G`oraxoniylar davlatni el-yurt va viloyatlarga bo’lib idora q`ildilar. XI-XII asrlarda O’rta Osiyoda mulkchilikning yangi turi-iqta’ tartiboti o’rnatiladi («mulki sultoniy», «iqta’», «vag`f erlari», «mulk erlari»). XII asrning 30-yillari oxirida Movarounnahr Sharqdan kelgan ko’chmanchi Qoraxitoylar hujumiga duchor bo’ldi.
IX-XII asrlarda mamlakat ma’naviy hayotining asosi islom mafkurasi edi. Somoniylar islom mafkurasining rivojiga katta ahamiyat berdilar. Buxoro SHarg`da islom dinining eng nufuzli markaziga aylandi. Masjid, madrasa va xonag`olar g`urish uchun maxsus joylar ajratildi. Arab tili va uning imlosi joriy etildi.
Movarounnahrda ko’p o’tmay hatto ona tilidan ko’ra arab tili va yozuvini yaxshirog` bilgan bilimdonlar paydo bo’ldi. Mahalliy bilimdonlar o’z vatanida g`uvG’in ostiga olinib, ko’pgina tolibi ilmlar galifalikning markaziy shaharlari-Damashg`, G`ohira, BaG’dod, Kufa va Basraga borib bilim olishga va arab tilida ijod g`ilishga majbur bo’ladilar. Davlatni boshg`arishda abbosiylar ma’muriyati ko’plab bilimdon siymolarga muhtoj edi, chunki arablar orasida shu davrda davlat ishiga yarog`li bo’lgan bilimdorlar hali oz, borlari ham zaif edi.
Eng mashhur madaniyat markazi shu davrda BaG’dod shahri edi. BaG’dodda «Bayt ul hikma» (donishmandlar uyi) tashkil etilgan edi. «Bayt ul hikma»da Ahmad FarG’oniy, Muhammad ibn Muso Xorazmiy, Ahmad ibn Abdulloh Marvaziylar ta’lim olganlar. IX-X asrlarda O’rta Osiyoda fan ilmiy asoslarga ega edi. Uning ildizlari O’rta Osiyo, aynig`sa, Xorazm, shuningdek Bobil, Eron, Hindistonning antik dunyosiga va g`adimgi madaniyatiga borib tag`alar edi. IX-XII asrlarda arab tilida asarlar yozgan eng mashhur olimlar Ahmad FarG’oniy, Muhammad ibn Muso Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Abusalx Masihiy, Abulhayr Gammar, Abunosir Arron va boshg`alar edi.
1998 yil Ahmad FarG’oniyning 1220 yilligi nishonlandi. Ahmad FarG’oniy astronom, matematik, xeoxraf edi. BaG’dod yag`inda Rag`og` nomli mavzeda rasadxona g`urilishiga boshchilik g`ilib, astronomiya maktabini tashkil etadi. Uning «Astronomiya asosi», «Samoviy harakatlar», «YUlduzlar hag`idagi fan» nomli asarlari mashhurdir.
Muhammad ibn Muso Xorazmiy mashhur matematik, astronom, xeoxraf, tarixchi edi. Vatandoshimiz alxebra faniga asos soldi. Uning «Al-jabr», «Zij», «G`uyosh soati hag`ida risola», «Sur’at ul-arz», «Usturlob holati hag`ida risola» kabi asarlari SHarg` va o‘arb mamlakatlarida ilmiy fikrlarning rivojiga samarali ta’sir ko’rsatdi.
Abu Nasr Farobiy SHarg` falsafasining uluG’ mutafakkiri bo’lib, g`adimgi dunyo falsafiy merosini sag`lashda va rivojlantirishda katta hissa g`o’shdi. U 160 dan ortig` asar yozgan, ulardan «Aristotelning «Metofizika» asari mag`sadlari hag`ida», «Musig`a kitobi», «Baxt-saodatga», «Siyosat al-madoniya» shular jumlasidandir.
Abu Ali ibn Sino ikki sohaga- mediSina va falsafaga g`izig`di va bu sohalarda katta yutug`larni g`o’lga kiritdi. («Al-g`onun fit-tib», «Kitob ush-shifo», «Donishnoma», «Risolat at-tayr»). XVII asrga g`adar Yevropada tibbiyot tajribasi va fani Ibn Sino G’oyalari ta’siri ostida bo’lgan.
Xorazm madaniyati xorazmlik ulug` olim Abu Rayhon Beruniyning nomi bilan boG`langan. Abu Rayhon Beruniy 150 dan ortig` ilmiy asar yozgan bo’lib, «O’tmish avlodlardan g`olgan yodxorliklar», «Hindiston», «Meteorologiya» kabi yirik asarlari shular jumlasidandir. Beruniy ilm-fanning hamma sohalarini yaxshi bilgan g`omusiy olim edi. U astronomiya, xeologiya, gidrostatika, xeoxrafiya, tarix fanlarga katta hissa g`o’shdi.