1.«O‘zbekiston tarixi» fanining predmeti, nazariy- metodologik tamoyillari va uni o‘rganishning ahamiyati. Barkamol avlod tarbiyasida Vatanimiz tarixining o‘rni

20. Somoniylar davlatining tashkil topishi va bu davrda ijtimoiy- iqtisodiy hayot.
Bu davrda Movarounnahrning Samarg`and, FarG’ona, Shosh, va Ustrushona viloyatlarida noiblik g`ilayotgan somoniylar xonadonining siyosiy hayotida ham o’zgarishlar sodir bo’ladi. Yurtga avval Hux, so’ngra Ahmad boshchilik g`iladi, ular hatto o’z nomlaridan mis chag`alar zarb g`ilishadi. Ahmad vafotidan keyin(865) uning o’G’li Nasr Samarg`andni markazga aylantiradi. U Buxoro vohasi, naxshob, ChaG’onrud, vodiylaridan tashg`ari Movarounnahrning barcha viloyatlarini birlashtirish va uni Xurosondan ajratib olish choralarini ko’radi.Tohiriylar davlatining barham topishi bilan vaziyat o’zgarib istig`lol uchun g`ulay sharoit vujudga keladi. Safforiylar Movarounnahrga hukmronlik g`ilishning uddasidan chg`a olmaydilar. O’z holiga tashlab g`o’yilgan Buxoro ahli hatto safforiylarga tobe bo’lishni istamaydi. Shahar zodaxonlar somoniylarga murojaat g`ilib, Samarg`andga Nasr ibn Ahmad huzuriga elchilar yuboradilar. Undan Buxoroni o’z g`o’l ostiga olishini va somoniylar xonadonidan bir kishini Buxoroga hokimg`ilib yuborishni so’raydilar.Nasr ukasi Ismoilni(874) Buxoroga noib g`ilib yuboradi. Shunday g`ilib, IX asrning oxirgi choragida Movarounnahrning deyarli barcha viloyatlari somoniylar tasarufiga o’tib, o’z mustag`illigini tiklab oladi. Xuddi shu vag`tdan boshlab Ahmad o’zini butun Movarounnahrning boshliG’I deb hisoblay boshlaydi.Buxoro noibi Ismoil akasi Nasrga itoat etishni istamaydi. O’ziga berilgan viloyatni mumkin g`adar ig`tisodiy jihatdan mustag`il idora g`ilishga intiladi Nasrning xazinasiga yuboriladigan har yilgi solig`larni turli bahonalar bilan to’xtatib g`o’yadi. Aka- uka o’rtasida adovat paydo bo’lib, u 888 yilda jangga olib keladi. Jangda nasr g`o’shinlari tor- mor etiladi. Shu yildan boshlab Ismoil butun Movarounnahrni birlashtirib, uning yaxona hukmdori bo’lib g`oladi.
Ismoil Somoniy zukko davlat arbobi edi. U movarounnahrni birlashtirgach, mustahkam davlat tuzishga intiladi. Avvalo katta g`o’shin to’plab ko’chmanchilar dashtiga g`o’shin tortadi. 893 yilda Taroz shahrini fath etib, dashtliklarga g`attig` zarba beradi. Movarounnahr aholisining mustag`il8kka erishib bu diyorda Somoniylar davlatining g`aror topishi arab xalifaligini bir tomondan ranjitar va cho’chitar edi. Shu boisdan xalifalik safforiylar bilan somoniylarni to’g`nashtirishga , bu ikki davlatni xaiflashtirishga harakat g`ildi. Natijada 900 yilda ular o’rtasida boshlanib ketgan urush Ismolning G’labasi bilan tugaydi. Butun Xuroson somoniylar tasarufiga o’tadi. Xalifa noilojlikdan ismoilga hukmdorlik yorlix;ini yuborishga majbur bo’ladi, shunday g`ilib IX asr oxirlarida Movarounnahr arab xalifaligi hukmronligidan abadiy xalos bo’ladi. Ismoil Somoniy butunMovarounnahrni o’z g`o’l ostiga kuchli davlat g`ilib birlashtiradi. Movarounnahr mustag`illigining barg`arorligi, avvalambor markazlashgan hokimiyatning g`aror topishiga boG’lig` edi. Buni yaxshi anglagan somoniy;lar ulkan mamalakatni bioshg`arishda dastlab ixcham davlat ma’muriyatini tashkil g`iladilar.
Buxoroda devonlar tashkil etiladi. Markaziy mahkama viloyatlardagimahlliy boshg`armalar bilan doimiy alog`ada bo’lgan. Viloyatlarda maktubot va axborot devonidan tashg`ari barcha devonlarning vakillari bo’lgan. Viloyat devonlari, bir tomondan mahalliy hokimga ikkinchi tomondan markaziy mahkamalarnin tegishli devoniga bo’ysunar edi. Viloyat hokimlari ba’zan vazir deb yuritilgan. Ular sulolaviy xonadonga tegishli amirzodalar yoko sobig` mahalliy hukmdorlar hamda zodaxon dehg`onlardan tayin etilgan. Har bir shaharda rais- shahar boshloG’I hamda muhtasib nazoratchi bo’lgan. Mansabdorlarning xizmat hag`i uchun davlatning yillik daromadining deyerli sarf etilgan.
Movarounnahr mustag`illikka erishib, Somoniylar davlatining g`aror topishi va uning ravnag`ida islom diniruhoniylariing hissasi katta bo’ldi. Shu boisdan ularning obro’yi oshib, poytaxt Buxoro Sharg`da islom dinining eng nufuzli markazlaridan biriga aylandi. Somoniylar tashg`i va ichki dushman xurujlaridan mamlakatni muhofaza g`ilish masalasix katta e’tibor beradilar. Xususan Ismoil Somoniy yaxshi g`urollandan harbiy g`o’shinlar va saroy xvardiyasini tuzadi. IX –X asrlarda Movarounnahr, Xuroson va Xorazmning shahar va g`ishlog`larida hunarmandchilikning ko’pgina sohalari rivojlangan bo’lsada, ammo bu hududlar g`ishlog` xo’jaligi mamlakati edi. Aholining asosiy g`ismisuG’orma dehg`onchilik va chorvachilik bilan sxuG’ullanardi.
VIII asr ogiri-IX asr boshida galifalikni larzaga keltirgan oG’ir siyosiy vaziyat abbosiylarning Movarounnahr va Xurosonda olib borayotgan siyosatini o’zgartirishga majbur etdi. Birin-ketin O’rta Osiyoda tohiriylar, safforiylar, somoniylar davlatlari tashkil topdi. Mamlakatda sodir bo’lgan bunday siyosiy o’zgarishlardan so’ng Movarounnahr Xurosondan ajralib o’z mustag`illigini to’la tiklab olish imkoniga ega bo’ldi. Movarounnahrni birlashtirib mustahkam davlat tuzgan davlat arbobi Ismoil Somoniy, 900-yilda Xurosonni ham safforiylardan tortib olib ulkan davlat barpo etdi. Galifa somoniylar davlatini tan olishga va unga hukmronlik yorliG`ini yuborishga majbur bo’ldi. SHu tarig`a IX asr ogirlariga kelib Movarounnahr galg`lari Arab galifaligidan abadiy galos bo’ladi va arab galifaligidan mustag`il bo’lgan yirik feodal davlat-Somoniylar davlati tashkil topadi.
Somoniylar mamlakatni boshg`arishda davlat ma’muriyatini tashkil etadilar.