2- lektsiya Baliqlardin` topardag`i, ` agonistik minez qulqi. Balıqlardın` minez qulqının` tiykarg`ı tipleri. Jobasi

Pada o`lshemi. Ko`binese baliqlar padasi ko`lem u`sh o`lshemli struktura ko`rinisinde boladi. Bunday padalardin` sirtqi parametrleri uzini, eni ha`m biyikligi menen baxalanadi. Pada o`lshemleri o`zgeriwshen` bolip, bir tu`rdegi baliqta onin` parmametrleri onnan ju`z ma`rtebege shekem o`zgeriw mu`mkin.
Misali, Qara ten`iz stavridasi (Trachurus mediterranus ponticus) balig`inda pada uzinlig`i bir neshe metrden bir neshe ju`z metrge shekem boladi.O`lshemi boyinsha u`lken padalardi ten`iz pelagik massali baliqlar payda etedi. Olardin` o`lshemlerin bahalaw ushin gidro akustikaliq metod fotoregistrattsiya ha`m samoletta vizual baqlaw metodlarda qollaniladi. Bunday metodlardi qollaniw arqali yapon skumbriya Scomber japonis balig`i padasinin` uzinlig`i 100-150mm al eni 15m ge jetetug`inlig`i aniqlang`an. Atlantika sel`d balig`i jayiliwi da`wirinde uzinlig`i 50m biyikligi ortasha 3m jetedi. Olardin` iyelegen maydani 1000m² shamlas boladi.
Padadag`i baliq sani. Baliqlarda pada bolip ju`ziwshi baliqlardin` minimal sani 3 dana osob` esaplanadi. Onsha u`lken bolmag`an padalardi bir neshe osobtan quralg`an iri jirtqish baliqlar payda etedi. Da`r`ya ag`islarina onsha u`lken bolmag`an padalar xarakterli. En` iri padani ten`iz pelegik baliqlari payda etedi. Atlantika sel`din tral menen awlag`anda salamag`i 100t boldi. Eger baliqtin` ortasha salmag`i arqali esaplag`anda bul jerde 250.000 dana bar ekenligi aniqlang`an. Basqa izertlewshilerdin` mag`liwmati boyinsha atlantika sel`d balig`i padasi sani 100min`nan 400min` osobqa shekem boladi dep ko`rsetken.
Agonal` minez qulq - bul urisiw is ha`reketleri menen baylanisli minez qulq esaplanadi. «Agonistik minez, minez qulq» termini birinshi ret 1951-jili J.P. Skot ha`m Emil` Ferederikson ta`repinen qollanildi.
Agonostik minez quliqtin` geypara formalari qarsilaslar arasindag`i aziq awqatqa yamasa joldaslarina konkurentlik halatlarinda ko`rinedi. Basqa waqitlarda ol o`zin bekkemlikte sinap ko`riw yamasa ku`sh ko`rsetiwde xaywanatlar fizikaliq jaqtan joqari bolip, aniq bolatug`in uris arqali resursti aliwg`a mu`mkinshilik beredi. Agonistik o`z-ara ha`reket u`sh tu`rli ku`sh ko`rsetiw minez qulqtan turadi. Bul ku`sh ko`rsetiw, agressiya ham bag`iniw. Bul minez quliqtin` u`sh modeli funktsional ha`m fiziologiyaliq jaqtan bir biri menen o`z-ara baylanisli. Sonin` menen birge bulardin` birewin eki haywanat arasindag`i ha`reketlerdegi izbe-izligin ko`riwge boladi.
Agonistik minez qulq bir biri menen kontakta bolg`an osoblardin` joqari da`rejedegi reaktsiyalardin` dinamikaliq sistemasi bolip tabiladi. Bul minez qulqtin` ko`riniwi sol wakittag`i partenrlardin` ishki jag`dayi, olardin` ta`jriybesi, minez qulqindag`i bekitilgen na`sillik o`zgesheliklerge baylanisli boladi.
Baliqlarda agressivlik ha`m qorg`aniwshi minez qulqi olardin` aziq awqatliq o`z-ara qatnasinda (jirtqish, olja) baliqlardin` o`z na`silin-a`wladin suw ortalig`inin` belgili bir bo`liminde qorg`awda, uwildiriq shashiw da`wirinde samka ushin sametslerdin` o`z-ara qarsilasiw waqtinda ko`riwge boladi. O`z-ara qatnastin` bul elmentleri ha`r qiyli tu`rlerde tu`rli da`rejede rawajlang`an. Al sonin` ushin ha`r tu`rdegi baliqlarda agressiya ha`m qorg`aniw signallari birdey emes. Agressiya ha`m qorg`aniw signallarin u`yreniw ta`biyiy ha`m akvarium sha`rayatlarinda alip bariladi. Baliqlarda ko`birek tarqalg`an agressiya signali uyasin ha`m na`silin qorg`aw menen baylanisli. Bul sila balig`ina ta`n bolip tabiladi. Sila balig`ina baqlaw jumisi Don da`r`yasi del`tasinda aprel` ayinda o`tkerildi. Sila balig`inin uyasi a`dette onsha u`lken bolmag`an 0,5-2m teren`likte jaylasadi. Samka uwildiriqti qoyip bolg`annan son oni samets uyadan shig`aradi ha`m uyani qorg`awdi baslaydi. Silanin` basqa osoblari, basqa tu`rdegi baliqlar qurbaqalar uyag`a jaqinlag`anda qorg`awshi samets to`men soqqili ses (dawis) berip agressivli minez qulqin ko`rsetedi. Bul dawis birden payda bolip dushpanlarina effektiv ta`sir etedi. Dawis penen birge sila balig`inin` sirtqi ko`rinisinde agressiv belgiler de ko`rinedi. Bunda ol qalashlarin tikireytip, sag`aq qaqpaqshalarin aship (agressiya halati) aldindag`i dushpanina taslanadi. Sila balig`i o`zine qarsi kiyatirg`an indifferent titirkendiriwshilerge (mayda ha`r qiyli ob`ektler) qarsi agressiv halatin isleydi. Sila balig`inin` bul minez qulqinda sha`rtsiz tuwma reaktsiyalar komponenti ko`rinedi. Biraq bul waqittag`i minez qulqindag`i o`zgerisler toliq steriotip tuwma reaktsiya menen onsha baylanisli bolmaydi. Baqlaw soni ko`rsetedi; sila balig`i o`zinin` ku`shin ha`reket etip kiyatirg`an dushpani ku`shine yamasa indifferent ob`ekt massasina salistirip o`lsheydi.U`lken qasina tez barip qalg`an ob`ektler sila balig`in uyasin taslap ketiwge (sha`rtli reflektorli komponent) ma`jbu`rleydi, tek 5-20 min son` sila uyasinda qaytadan payda boladi. Sila balig`inin` agressiv minez qulqin (ses ha`m topiliw halati) quriwshi titirkendiriwshiler kompleksli sesler, agressiyalar basqa tu`rdegi baliqlar ha`m qurbaqani u`rkitiwde effektli ta`sir etedi.

Uyalarin qorg`aw waqtinda basqa tu`rdegi baliqlardin` da ku`sh ko`rsetiw sesleri tuwrali jumis islengen. Tagvola (Tovolga, 1960-j) ha`m Grey-Greys ha`m Vinn (Gray-Grasce, Winn 1960-j) atlantika ribi-jabi balig`inda izertlew o`tkergen. Bul baliqtin` sametsleri o`z na`siline g`amxorliq isleydi. Olar uya salip ishine qoyilg`an uwildiriqlardi qorg`aydi. U`yasina basqa tu`rdegi baliqlar yamasa krablardin` jaqinlasiwi menen samets baliqlar agressiv halatqa (poza) (qalashlari ha`m sag`aq qaqpaqshalarin ashadi, awizin ken` etip ashadi) o`tedi. Ku`sh ko`rsetiw halati ses (dawis) shig`ariw menen birge boladi.