2. 01 Лирик мероси. Девонлари 21-15-12 ma'ruzaga

janrlar 
„G‘aro-
yib 
us-
sig‘ar“ 
devonida 
„Navodir 
ush- 
shabob“ 
devonida 
„Badoyi’ 
ul- 
vasat“ 
devonida 
„Favoyid 
ul-kibar“ 
devonida 
Jami 
to‘rt 
devonda 
1 
G‘azal 
650 ta 
(4975 
bayt) 
650 ta 
(4998 
bayt) 
650 ta 
(5001 
bayt) 
650 ta 
(5029 
bayt) 
2600 ta 
(20003 
bayt) 
2 
Mustazod 
1 ta 
(7 bayt) 
1 ta 
(7 bayt) 
1 ta 
(7 bayt) 
1 ta 
(7 bayt) 
4 ta 
(28 bayt) 
2 
Muxammas 
3 ta 
(57,5 
bayt) 
3 ta 
(52,6 
bayt) 
2 ta 
(30 bayt) 
2 ta 
(37,5 bayt) 
10 ta 
(177,5 
bayt) 
4 
Musaddas 
1 ta 
(27 bayt) 
1 ta 
(27 bayt) 
2 ta 
(42 bayt) 
1 ta 
(21 bayt) 
5 ta 
(117 bavt) 
5 
Musamman 
1 ta 
(28 bayt) 
1 ta 
(28 bayt) 
6 
Tarji’band 
1 ta 
(100 
bayt) 
1 ta 
(103 
bayt) 
1 ta 
(56 bayt) 
1 ta 
(110 bayt) 
4 ta 
(369 bayt) 
7 
Tarkibband 
1 ta 
(56 bayt) 
1 ta 
(56 bayt) 
8 
Masnaviy 
1 ta 
(148 
bayt) 
1 ta 
(148 bayt) 
9 
Qasida 
1 ta 
(91 bayt) 
1 ta 
(91 bayt) 
10 
Soqiynoma 
1 ta 
(458 bayt) 
1 ta 
(458 bayt) 
11 
Qit’a 
50 ta 
(138 
bayt) 
50 ta 
(126 
bayt) 
60 ta 
(127 bayt) 
50 ta 
(112 bayt) 
210 ta 
(503 bayt) 
12 
Ruboiy 
133 ta 
(266 
bayt) 
133 ta 
(266 bayt) 
13 
Muammo 
52 ta 
(54 bayt) 
52 ta 
(54 bayt) 
14 
Lug‘z 
10 ta 
(40 
bayt) 
10 ta 
(40 bayt) 
15 
Tuyuq 
13 ta 
(26 bayt) 
13 ta 
(26 bayt) 
16 
Fard 
86 ta 
86 ta 

---

9 
(86 bayt) 
(86 bayt) 
Jami 
840 ta 
(5718,5 
bayt) 
759 
ta 
(5423,5 
bayt) 
740 ta 
(5420 
bayt) 
793 ta 
(5888,5 
bayt) 
3132 ta 
(22450,5 
bayt) 
Aslida kulliyotdagi she’rlarning bunday taqsimlanishi nisbiy bo‘lib, 
Navoiy 
o‘z 
she’rlarini 
devonlarga 
taqsimlaganda 
ularning 
haqiqiy 
xronologiyasiga emas, balki har bir she’rning ruhi, uslubiga ko‘proq e’tibor 
qaratgan. Shuning uchun ham yoshlik davrida bitgan she’rlarining ba’zilari 
keyingi devonlarda, qarilik chog‘ida yozgan she’rlari avvalgi uch devonga 
kirib qolganligini kuzatish mumkin. Shoirning turli davrda yozgan g‘azallari 
soni bir-biridan farq qilgan bo‘lishi tabiiy. Hamid Sulaymonov „Xazoyin ul-
maoniy“ devonlaridagi she’rlarning nisbiy xronologiyasini belgilab chiqqan. 
Shoir kulliyot uchun maxsus debocha ham yozgan. Debocha „G‘aroyib us-
sig‘ar“ devonining boshlanish qismidan o‘rin olgan bo‘lib, unda an’anaviy 
hamd va na’t qismlaridan so‘ng zamona hukmdori Husayn Boyqaro madh 
etiladi va uning ushbu kulliyotni tartib berish borasidagi rag‘bati va farmoni 
bayon qilinadi. Debochada kulliyotning yaratilish tarixi, tarkibidagi devonlar, 
ularning mazmun mohiyati, shoirning badiiy ijod bilan bog‘liq qarashlari 
hamda buyuk mutafakkirning muayyan tarzdagi hasbi holi o‘z ifodasini topgan. 
Shoir o‘z fikrlarini umumlashtirish, xulosalash paytida ruboiy janridan unumli 
foydalangan. Debochada jami 30 ta ruboiy keltirilgan. 
Alisher Navoiy o‘zi ta’kidlab ko‘rsatgan devon tuzish mezonlariga rioya 
etgan holda kulliyotning har bir devonini Allohning hamdi ila ochadi. 
Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, devonlardagi dastlabki besh g‘azal hamd 
yo‘nalishida: ularning to‘rttasi tavhid mavzusida bo‘lsa, beshinchisi munojot 
mazmunidadir. 
„G‘aroyib us-sig‘ar“ devonidagi dastlabki g‘azal
Ashraqat min aksi shamsil ka’si anvor ul-hudo
Yor aksin mayda ko‘r deb jomdin chiqdi sado
matla’si bilan boshlanadi. Ushbu g‘azal Alibek Rustamov tomonidan fotiha 
(ochuvchi) g‘azal
deb baholangan edi. Chunki g‘azalda aks etgan mazmun 
faqatgina „G‘aroyib us-sig‘ar“ emas, balki butun kulliyotga xosdir. Yoki 
boshqacha aytganda, bu g‘azalni „Xazoyin ul-maoniy“ga kirish yo‘li deb 
atashimiz mumkin.
G‘azalda insonning yaratilishi, uning hayotdagi vazifasi, borliq va 
yo‘qlikning hikmati, qisqacha aytganda, insonning Haqqa bog‘lanishi, Unga 
tobeligi, Haqning marhamati bilan bog‘liq masalalar xususida so‘z yuritilgan. 
Navoiyshunoslikda shoir g‘azallarini tasniflashda ijodkorning „Favoyid ul-
kibar“ devonidagi qit’asiga diqqat qaratiladi. Navoiy ushbu qit’ada: 
G‘azalda uch kishi tavridur ul nav’

---

10 
Kim, andin yaxshi yo‘q nazm ehtimoli 
– 
deb yozar ekan, Xusrav Dehlaviyning oshiqona, Hofiz Sheroziyning rindona 
va Abdurahmon Jomiyning orifona g‘azallaridan ruhlanganini e’tirof etadi. 
Kulliyotdagi har bir devonning so‘nggi g‘azallarini o‘zaro qiyosan o‘rganish 
asnosida e’tiborli bir holat ko‘zga tashlanadi: „G‘aroyib us-sig‘ar“da Xusrav 
Dehlaviy, „Navodir ush-shabob“da Hofiz Sheroziy nomiga urg‘u qaratilgan 
bo‘lsa, „Badoyi’ ul-vasat“ Abdurahmon Jomiy yodi bilan intiho topadi. 
„Favoyid ul-kibar“da Navoiy „to‘rt daftar“, ya’ni devonlarni yakunlayotganiga 
ishora qilar ekan, o‘z so‘zini aynan Rasulluloh madhi bilan tugallamoqchi 
ekanligini alohida ta’kidlaydi: 
Sening madoyihi na’tingda, yo Rasululloh,
Tamom bo‘ldi Navoiy takallumi poki.
Bu holat buyuk shoirning Rasululloh (s.a.v.)ga bo‘lgan cheksiz mehr-
muhabbati, Ul zotning shafoatiga muyassar bo‘lish istagini ifodalaydi. 
„Xazoyin ul-maoniy“ga kiritilgan to‘rtta mustazod ham mavzu jihatdan 
rang-barang. Shoir devonlardagi janrlarni qo‘llashda muayyan tartibga rioya 
qilganidek, she’rlarni mazmun-mavzusi asosida taqdim etishda ham izchillikni 
saqlab qoladi. Shu bois birinchi devon „G‘aroyib us-sig‘ar“ga hamd 
mazmunidagi mustazod
(Ey husnunga zarroti jahon ichra tajalliy, mazhar 
sanga ashyo // Sen lutf bila kavn-u makon ichida mavliy, olam sanga mavlo),
„Navodir ush-shabob“ga rindona
(Din ofati bir mug‘bachai mohliqodur, 
mayxoravu bebok
// Kim ishqidin опing vatanim dayri fanodur, sarmast-u 
yaqom chok), 
„Badoyi’ ul-vasatga oshiqona 
(Ne vo‘smavu ne kesmadur ul zulfi 
sитansоу, ne g‘amzai jodu //
Mashshota sanga zoli falakdur таgar, ey oy, 
xurshid anga ko‘zgu)
va so‘nggi devonga orifona mazmundagi
(Bordim bu 
sahar dayri fano sori urub gom, maxmuri shabona, //
Tortar edi har lahza 
sabuh ahli ichib jom, noqusi mug‘ona
) 
mustazodni kiritadi.
Kulliyotdan jami o‘nta muxammas o‘rin olgan bo‘lib, ular asosan taxmis 
yo‘nalishida: uchta taxmis „malik ul-kalom“ Lutfiy g‘azallarini beshlantirish 
asosida vujudga kelgan bo‘lsa, qolgan yetti taxmis shoirning o‘z g‘azallariga 
bitilgandir.