2. 01 Лирик мероси. Девонлари 21-15-12 ma'ruzaga

„Xazoyin ul-maoniy“ga kirmay qolgan she’rlar 
Alisher Navoiy „Xazoyin ul-maoniy“ kulliyoti takmilini 1498-yilda 
tugatgandan so‘ng bu sanadan keyingi yillarda ham yuksak ijodiy sur’at bilan 
ishlashda davom etgan. Shoirning o‘zi kulliyot debochasida guvohlik 
berishicha, bir kunda bir-ikki, ba’zan uch-to‘rt g‘azal yozgan paytlari ham 
bo‘lgan: 
Kип bor ediki bir g‘azal-u ikki g‘azal,
Bal uch g‘azal-u to‘rt g‘azal ba’zi mahal...
Navoiyshunos A.Abdug‘afurovning yozishicha, Navoiy hayotining 
so‘nggi yillarida ham ana shunday katta ilhom va jiddiy sur’at bilan barakali 
qalam tebratgan va keyingi ikki yildan ortiq vaqt davomida ko‘plab g‘azal, 
qit’a, ruboiy, muxammas va boshqa lirik janrlarda asarlar yaratgan
2
. Olim bu 
lirik she’rlar o‘rin olgan bir necha manbalarni keltiradi: „Muhokamat ul-
lug‘atayn“da shoir o‘zbek adabiyoti va jonli so‘zlashuv tilining boyligini 
ko‘rsatish maqsadida ko‘plab so‘z va iboralarning yozma adabiyotda 
ishlatilishiga misol tariqasida o‘z she’riyatidan baytlar keltiradi. Keltirilgan 
baytlarning aksariyati taxallus bilan yakunlanuvchi maqta’ ekanligi hazrat 
Navoiyning mazkur g‘azali tugal holda mavjud bo‘lganligini ko‘rsatadi. 
Ba’zi tazkiralar, xususan, Hasanxoja Nisoriyning „Muzakkiri ahbob“ 
tazkirasida keltirilgan maqta’ bayt Navoiy devonlarining hech birida 
uchramaydi. 
2
Adabiyotshunos F.Sulaymonova Alisher Navoiyning „Xazoyin ul-maoniy“ kulliyotiga kirmagan she’rlarini to’plab, „Ayyomi 
visol o‘ldi yana“ nomi bilan nashr ettirdi. Mazkur to‘plamga Alisher Navoiyning 61 g‘azali, 2 ruboiysi, 7 qit’asi va 4 fardi 
kiritilgan. MATning 20-jildiga ilova tarzida kiritilgan qismda Alisher Navoiyning ushbu she’rlaridan tashqari Husayniy 
g‘azaliga taxmisi va turli manbalarda uchraydigan she’riy parcha hamda baytlari keltirilgan. 

---

14 
Zahiriddin Muhammad Boburning „Risolai aruz“ asarida Navoiy ijodidan 
ramal bahri uchun misol tariqasida keltirilgan qirq olti g‘azal matla’larining 
bittasi kulliyot tarkibiga kirmaganligining guvohi bo‘lamiz. 
Alisher Navoiy asarlariga XV-XVIII asrlarda tuzilgan lug‘atlar, xususan, 
„Badoyi’ ul-lug‘at“, „Abushqa“, „Sanglox“ lug‘atlarida ko‘plab so‘zlarning 
izohi uchun keltirilgan ayrim misol baytlar ham „Xazoyin ul-maoniy“da 
uchramaydi. 
Alisher Navoiy g‘azallariga bitilgan ko‘plab taxmislar tarkibidagi shoir 
qalamiga mansub baytlar ajratib olinganda ularning ba’zilari „Xazoyin ul-
maoniy“ kulliyotida mavjud emasligi ma’lum bo‘ladi
3
. 
Bularning barchasi Alisher Navoiy umrining so‘nggi yillarida ham ijod 
qilishdan bir lahza to‘xtamaganligini ko‘rsatadi.