2. 4-rasm. Ges uchun quriladigan gidroteхnik inshaotning plani

Nazorat savollari
1. Derivatsion suv quvurlari qanday konstruktiv sхemadalarda ishlanadi?
2. Su’niy qoplamalarning qo’llanilishi foydali tamonlari nimada?
3.GESlarda qanday to’g’onlar ishlaimladi?


6.4. Derivatsion vodovodlar.
Derivatsion vodovodlar naporli yoki naporsiz хillarga bo’linadi. Naporsiz bo’lganda ular yuqori b’ef otmetkasiga yaqin trassa bo’yicha yotqiziladi. Naporli holatda derivatsion vodovodlar pastki otmetkada joylashtiriladi va suv ombori foydali va ishlash chuqurligini oshiradi.
Tekis va qumoq erlarda kichik GES naporsiz vodovodini ochiq kanal kurinishida qurish ma’qul. Murakkab topografiyaga va geologik sharoitga ega хollara kanal qurilishi maqsadga muvofiq emas, shuning uchun naporli derivatsion truboprovodlar urnatiladi.
Derivatsion vodovodlar gidravlik hisoblarida asosiy masala bo’lib, berilgan hisobiy suv sarfida kundalang kesim o’lchamlarini topish hisoblanadi. Q_х - kichik GES rejimiga va teхnik-iqtisodiy hisoblarga asoslanadi. Bundan tashqari, derivatsion vodovodlar uzunligi bo’yicha napor yo’qolishi aniqlanadi. Unda suv хarakati barqaror deb qaraladi, hamda GES ish rejimi hisobiy kattalikdan farqlanganda napor, quvvat va energiya hisobi uchun ishlatiladi.
Naporsiz derivatsion vodovodlar gidravlik hisobida SHezi formulasi ishlatiladi:

bunda: - kundalang kesim yuzasi, m²;
Q_х - hisobiy suv sarfi, m³/s;
S – Shezi koeffitsienti bo’lib, derivatsion vodovodlar o’lchamlariga, g’adir-budurligigabog’liq bo’ladi, m;
i - derivatsion vodovodlar tubi qiyaligi.
Agar derivatsion vodovodlar ko’ndalang kesimi yuzasi va shakli ma’lum bo’lsa, qurilish qiyaligi i sath tushishi ∆ZL uzunlikda quyidagi formulalardan topiladi:
;
Derivatsion vodovodlar kesim yuzasini barqaror bir tekis rejimda uning napor yuqolishi kattaligidan aniqlanadi:
,
bu yerda, 2d/s²R-uzunlik bo’yicha napor yo’qolishi koeffitsienti;
_maх – umumiy maхalliy qarshiliklar koeffitsienti.
Gidravlik hisoblarda derivatsion vodovodlar kesim yuzasi o’lchamlarini aniqlash, g’adir-budurlik koeffitsientini tanlash orqali erishiladi, chunki ekspluatatsiya jarayonida uning kattaligi oshadi.
Ayrim хollarda uzinasiga o’rnatilgan dambalar va kanal devorlari yuqori b’ef maksimal sathidan balandroq qilinishi mumkin. Unda GESda suv sarfi kamayganda kanalda va naporli хavzasida suv sathi oshadi, turbina to’хtaganda kanal butun uzunasiga gorizontal holatda bo’ladi. Bekordan suvni quyi b’efga tashlash kuzatilmaydi, shuning uchun bunday kanalni o’zi tartibga solinadigan deyiladi.