2. dala tajribasi bo‘yicha umumiy qoidalar

2. DALA TAJRIBASI BO‘YICHA UMUMIY QOIDALAR

Dala tajribasi dehqonchilikdagi turli masalalarni tadqiq etishning asosiy uslubidir. Dala tajribasining asosiy vazifalari laboratoriya, vegetatsiya, lizimetr va kichik maydonlardagi tadqiqotlar natijalaridan foydalanib, turli tabiiy va ho„jalik sharoitlarida ishlab chiqarishga joriy etish uchun o„rganilayotgan yangi usul yoki ekinlarni parvarishlash tehnologiyalariga qiyosiy ilmiy-agrotehnik va iqtisodiy baho berishdan iborat.
Hozirgi vaqtda chigit 60 va 90 sm. li qator oraliqlarida, shuningdek, plyonka ostiga ekilmoqda. G„o„zani parvarishlash, hosilini barvaqt etishtirishning turli tehnologiyalari, pahta terimida zamonaviy yangi mashinalar qo„llanilmoqda. Dala tajribasini joylashtirish uslubiyati davrning bu kabi talablariga mukammal javob berish kerak.
Har bir dala tajribasi natijalarining ilmiy qimmati va joriy etishga loyiqligi ularni joylashtirish va olib borish sharoitlariga qo„yilgan ma‟lum uslubiy talablarga qat‟iyan amal qilinishiga bog„liq.
Dala tajribalari tajriba uchastkalari dalalarida ekinlarni etishtirishning u yoki bu omillari va usullarini alohida-alohida va birgalikda chuqurroq o„rganish maqsadida har bir viloyat tabiiy-iqlim sharoitlaridan kelib chiqib o„tkaziladi. Ayrim omillar alohida holda batafsilroq, ko„pincha boshqa tadqiqot uslublari bilan bog„lab o„rganiladi. Ko„pchilik hollarda tajribalar nisbatan katta bo„lmagan maydonchalarda olib boriladi.
Ishlab chiqarish sharoitida maydonchalar hajmini sezilarli darajada oshirishga asos yo„q. Bunda tajribalar asosiy va muhim hisoblangan, boshqa variantlarga nisbatan yahshi natija bergan variantlar kiritilgan soddaroq tizimda o„tkaziladi. Ular tehnik jihatdan ishlanib bo„lingan tadbirlar hamda ularning birikmalarini iqtisodiy va tashkiliy-ho„jalik nuqtaiy nazardan baholashda juda muhimdir.
Dala tajribalari qisqa muddatli, ko„p yillik va uzoq muddatli bo„lishi qisqa muddatli tajribalar 3 yildan 10 yilgacha, ko„p yillik tajribalar 10-15 yil, uzoq muddatli tajribalar 50 yil va undan ko„proq davom etishi mumkin.
Qisqa muddatli tajribalar yil sayin o„zgarib turadigan paykallarda 3-4 yil davomida olib boriladi. Asosiy paykallarda esa, tajriba 4-10 yil davom ettiriladi.
Ko„p yillik va uzoq muddatli, bir omilli yoki ko„p omilli tajribalar ekinlarni yetishtirishda qo„llanilayotgan yangi tehnologiya tadbirlari tuproqning unumdorligiga, suv-fizikaviy, kimyoviy hossalari va undagi biologik jarayonlarni, etishtirilgan hosil va uning sifatiga ta‟siri va keyingi ta‟sirini chuqur o„rganish imkonini yaratadi.
Ko„p yillik va uzoq muddatli tajribalar dehqonchilikning fundamental (nazariy) masalalarni yechish hamda o„simliklar hayot jarayoni va hosildorligi amalga oshirilgan tadbirlar, tuproqqa ishlov berish tehnologiyalari, ekinlarni parvarishlash agrotadbirlari va boshqa omillar ta‟sirini aniqlash imkonini beradi. Qishloq ho„jaligi mashinalari, mehanizmlari va me‟yoriy dala agrotehnikasini qo„llash imkoni mavjudligi dala tajribalarining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Dala tajribasi uchun yer tanlash va uni tayyorlash. Tajriba uchun o„tmishi (3-4 yilgi dala tarihi) ma‟lum bo„lgan paykal ajratilishi lozim.
Shu narsa aniq bo„lishi kerakki, ajratilayotgan yerda so„ngi yillar davomida (3 yildan kam bo„lmagan davrda) bir hil meliorativ ishlar amalga oshirilgan, bir hil ekin etishtirilgan, tuprog„iga bir turdagi ishlov va o„g„itlar barilgan bo„lsin.
Ilgari turli ho„jalik maqsadlarida foydalanilgan dala ma‟lum tayyorgarliksiz tajriba uchun olinishi mumkin emas (masalan, bir qismiga o„g„itlar ko„p solingan, unda tubdan yer tekislash ishlari o„tkazilgan, yo„l o„tgan yoki imoratlar, tomorqalar, mollar uchun ko„ra va b.k. bo„lgan dala).
Shunday qilib, tajribaga ajratilgan yerning barcha qismida tuproq unumdorligi qariyib bir hil, relfi tekis yoki qiyalik darajasi teng bo„lishi kerak. U, shuningdek, maydoni hajmiga ko„ra, g„o„za-beda, g„o„za-g„alla ekinlarini parvarishlash, pahta va g„alla hosilini yig„ishtirib olishda mehanizatsiya vositalaridan foydalanish imkonini berishi lozim.
Iloji boricha tajribaning barcha variantlarini tuprog„i bir hil yoki bir-biriga yaqin maydonlarda joylashtirishga erishish zarur.
Tajriba ho„jaliklarida uncha katta bo„lmagan maydonlar uchrab turadi. Ularni asta-sekin yiriklashtirish kerak. Tuproq unumdorligi faqat ayrim qismlardagina (masalan, uvatlar tekislanganda, eski ariqlar ko„milganda va b.q.) birmuncha o„zgargan maydonda tajriba o„tkazish uchun, tekislangan uvatlar, ko„milgan ariqlar o„rni tajribaning himoya yo„lagiga ajratilgani ma‟qul. Himoya yo„lagiga bunday erlar bir necha yil davomida ajratilishi kerak.
Yer tubdan tekislanganda tuproq yuza qatlami unumdorligi keskin o„zgaradi. Bunday holda yiriklashtirilayotgan maydonni tajriba qo„yish uchun mahsus tayyorlash talab etiladi. Buning uchun maydonga muvozanatlashtiruvchi ekinlar (beda, qoplovchi ziroatlar) ekish bilan birga, o„g„itlar tabaqalashtirilgan me‟yorlarlarda solinadi yoki tekislangan yer usti tuproqning ustki, unumdor qismi bilan qayta yopiladi.
Sug„orishda tuproq bir tekis namlanishini ta‟minlash maqsadida tajriba dalasining yuzasi yahshilab tekislanishi kerak. Bunday tekislash uchun mahsus nivelirlash asos bo„ladi.
Tajribadan bo„shagan paykalni yana tajriba o„tkazish uchun bir yil o„tmasdan ajratib bo„lmaydi, ayrim hollarda, ayniqsa, o„g„itlarning turli me‟yorlari bo„yicha o„tkazilgan tajribalardan so„ng bundan ham kechroq ajratish kerak.
Ushbu muddat davomida maydonga birorta ekin ekilib, bir hil ishlov va bir me‟yorda o„g„it berilgani ma‟qul.
Bunday ekinlar muvozanatlashtiruvchi ekinlar bo„lib, zarur hollarda ularni tegishli yerlarda ekib, o„stirish ikki-uch yil va bundan ham ko„prok davom ettiriladi.