2-kurs, кечки O‘quv-uslubiy majmua bilim sohasi

Kapulyativ tur
Bu model orqali ot, sifat, fe’l kabi so‘z turkumlariga oid so‘zlar yasaladi, bunda so‘zlar teng munosabatda bo‘ladi.
父母 fumu «ota-ona» (父 fu «ota», 母 mu «ona»)
土地 tudi «yer» (土 tu «tuproq», 地 di «yer»)
Bu turdagi aksariyat so‘zlar sinonim morfemalarning birlashtirilishi orqali yasaladi:
朋友 pengyou«do‘stlar»
妇女 funü «ayollar»
Qator so‘zlar antonim morfemalarning birlashtirishi bilan hosil bo‘ladi:
多少 duoshao «qancha?» (多 duo «ko‘p», 少 shao «kam»)
天地 tiandi «olam, koinot» (天 tian «osmon», 地 di «yer»)
Ba’zan bu turdagi so‘zlar bitta morfemani takrorlash yo‘li bilan yasaladi:
爸爸 baba «ota», 哥哥 gege «aka», 弟弟 didi «uka»
Murakkab so‘zlarning bog‘lash yo‘li bilan yasalashi xitoy ti­li tarixining ilk davrlarida keng tarqalgan edi. Oxirgi yuz yilliklar davomida bu usul o‘z samaradorligini ancha yo‘qotdi.
Hozirgi zamon xitoy tilida ot (ismiy) o‘zaklarining tak­ror­lanishi ko‘plikni ifodalash uchun qo‘llaniladi: 人人 renren «har bir, barcha odamlar», 件件 jianjian «har ish, hamma ishlar».
Fe’liy o‘zaklarning takrorlanishi harakatning qisqa mud­dat­ligiga ishora qiladi: 看 kan «qaramoq», 看看 kankan «bir boq­moq», 说 shuo «gapirmoq», 说说 shuoshuo «suhbatlashmoq».
Sifatlarning takrorlanishi ravish so‘z turkumi yasab hosil bo‘lgan so‘zlar o‘zidan keyin 地de suffiksini talab qiladi.
快 kuai «tez», 快快地 kuaikuaide «tez» (ravish)
好 hao «yaxshi», 好好地 haohaode «yaxshi» (ravish)
To‘ldiruvchi tur
Bu tur orqali yasalgan so‘zlar odatda fe’l so‘z turkumiga oid bo‘ladi. Bu so‘zlarning ba’zilari ot so‘z turkumiga oid bo‘ladi. Bu tur fe’l-ob’ektli bo‘lib, birinchi komponent harakatga, ikkinchi komponent otga yo‘nalgan bo‘ladi.
努力 nuli «harakat qilmoq» (努 nu «kuchanmoq», 力 li «kuch»), 吃饭 chifan «yemoq» (吃 chi «yemoq», 饭 fan «ovqat»)
看书 kan shu«o‘qimoq» (看 kan «qaramoq», 书 shu «kitob»)
Birinchi (fe’liy) morfemaning ob’ekt o‘rtasidagi ma’no mu­ta­nosibligi turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, 投 tou «otmoq, tash­lamoq» fe’li 漂 piao «bilet, chipta», 河 he «daryo», 诚 cheng «sa­do­qat, vafo» kabi so‘zlari bilan murakkab ma’nolarni ang­latadi:
投漂 tou piao «ovoz bermoq», so‘zma-so‘z: «bilet, chiptani otmoq»
投河 tou he «daryoga tashlanmoq», bu yerda harakatning yo‘nal­tirilishiga ishora qilinadi.
投诚 tou cheng «sotqinlik qilmoq, hiyonat qilmoq», so‘zma-so‘z: «sadoqatni qoldirmoq (otmoq, tashlamoq)».
Ushbu model bo‘yicha nafaqat fe’llar, balki otlar ham yasa­ladi, masalan: 革命 geming «inqilob (revolyusiya)» (革 ge «o‘zgar­tirmoq», 命 ming «hayot»)
Xitoy tilining umumiy leksikasida fe’l-ob’ekt turdagi so‘z­lar uzoq bo‘lmagan o‘tmishda taxminan 16 foizni tashkil qil­gan, biroq oxirgi ikki yuz yil davomida bu foiz ancha kamaydi. Fe’l-ob’ekt turdagi so‘z yasalishning past samarador­ligi hozir­gi zamon xitoy tilida shu yo‘l orqali yasaladigan so‘z­larning mus­tahkam bo‘lmagan konstruksiyasi bilan bog‘liq. Shu­ning nati­jasida bunday so‘zlar yangi so‘zlar – atama (termin)lar sifatida xizmat qilishga qo‘lay bo‘lmaydi.