2§ maktab kimyo kursining tuzilishi va mazmuni. O‘quv jarayonini rejalashtirish. Reja

6 - daraja. «Kimyoviy reaksiya» tushunchasining keyingi rivojlanishi organik kimyoda 
amalga oshiriladi. Bunda kimyoviy reaksiyalarning sinflanishi bo‘yicha tushunchalar 
to‘ldiriladi, kengaytiriladi va yangi reaksiya tipi izomeriyalanish reaksiyasi kiritiladi. O‘rin olish 
reaksiyalari alkanlarni galogenlanishi anorganik kimyodagi kabi yangi oddiy va yangi murakkab 
modda hosil bo‘lishi bilan emas, balki yangi ikkita murakkab modda hosil bo‘lishi bilan 
borishi, oksidlanish reaksiyasi (yonish) - parchalanish tarzida borishi tushuntirilib boriladi. 
Birikish reaksiyasi organik kimyoda butun bir tushunchalar tizimini o‘z ichiga oladi: 
gidrogenlanish, gidratlanish, polimerlanish, fotosintez va boshqalar.
Ajralish reaksiyasi o‘ziga: kreking, riforming, degidrogenlanish kabi tushunchalar 
tizimini mujassamlashtirgan. Reaksiyaning borish mexanizmi bo‘yicha ham yangi tushunchalar: 
erkin radikallar mexanizmi bo‘yicha o‘rin olish va polimerlanish reaksiyalari, ionli mexanizm 
bo‘yicha birikish reaksiyalari o‘rganiladi.
7 - daraja. XI sinfda kimyoviy reaksiyalar mavzusida kimyoviy reaksiyalar to‘g‘risidagi 
tushunchalar tizimi anorganik va organik kimyo bo‘yicha umumlashtiriladi. O‘quvchilardagi 
kimyoviy reaksiyada ishtirok etuvchi moddalarning miqdorlari, reaksiya mexanizmini, borish 
sharoitlari bo‘yicha tavsiflashga oid bilimlar umumlashtiriladi va mustahkamlanadi.
Ta’lim islohatiga muvofiq, maktabda ta’limning politexnik yo‘nalishga bo‘lgan talabni 
orttirish, kimyoviy ishlab chiqarish masalalarini o‘rganishga alohida e’tibor bilan qarash zarur. 
Kimyoviy ishlab chiqarishni o‘rganishdan maqsad-o‘quvchilarga fan yutuqlarini amalda qanday 

---

qo‘llanilishi, kimyo fanining taraqqiyotidagi va sanoatdagi harakatlanuvchi o‘rnini ko‘rsatib 
berishdan iborat.
Kimyoviy ishlab chiqarish materiallarini o‘rganishda kimyoni boshqa predmetlar bilan 
ichki va tashqi aloqalarini yoritib berish oson kechadi.
Fizika bilan apparatlarni o‘rganishda, biologiya bilan qishloq xo‘jaligini 
kimyolashtirilishida, matematika bilan texnologik rejim tanlashda va boshqalar. Bunda 
kimyoning sanoatdagi va xalq xo‘jaligidagi, kishilar ehtyojini qondirishdagi ko‘pgina 
ko‘rgazmaliklaridan foydalanish mumkin.
Kimyoviy ishlab chiqarishlar haqidagi aniq tushunchalarni bir butun tizim sifatida 
shakllantirib borilishida, sabab-oqibat aloqalarini buzmaslik muhimdir. Masalan: texnologik 
rejim uni qulaylashtirishda foydalaniladigan kimyoviy reaksiyalardan avval, apparatlar 
konstruksiyasi texnologik rejim va texnika xavfsizligi talablari avval o‘rganilmasligi kerak.
Yuqorida ko‘rib o‘tilgan har bir tushunchalar tizimi, 8 sinfdan boshlab, kimyoviy ishlab 
chiqarish jarayonlarini o‘rganishda rivojlantirilib, mustahkamlab boriladi. Shu nuqtai nazardan 
moddaga - xom ashyo va sanoat mahsuloti sifatida, kimyoviy reaksiyalarga texnologik 
jarayonlar sifatida, yangicha qarash yuzaga keladi. Ularning qonuniyatlari texnologik rejimni va 
apparatlar konstruksiyasini ishlab chiqarish uchun asos sifatida o‘rganiladi.
Tushunchalar tizimida: ishlab chiqarishni qulaylashtirish, ishlab chiqarish energetikasi, 
xom ashyo va undan foydalanish muammolari, texnika xavfsizligi va atrof-muhit muhofazasi, 
ishchi kasblari haqidagi tamoman yangi tushunchalar paydo bo‘ladi. Bu tushunchalarni kimyoviy 
ishab chiqarish materiallarini o‘rganishda yaxshiroq shakllantirish mumkin. Masalan: har qanday 
ishlab chiqarish uchun xom ashyo muammosini hal qilishda jamiyatning talabidan kelib chiqib, 
ilmiy yondoshgan holda yagona an’anaga rioya qilinadi, ya’ni xom ashyodan iloji boricha 
to‘laroq ishlab chiqarish chiqindisi boshqa ishlab chiqarish uchun xom-ashyo bo‘lib xizmat 
qiluvchi, chiqindisiz ishlab chiqarishni tashkillash, mahsulot sifatini va hajmini orttirish uchun 
xom ashyoni boyitish, oziq-ovqat xom-ashyosini nooziq ovqat xom ashyosi bilan almashtirish 
va hokazo. Xom ashyo muammolari to‘g‘risidagi tushunchalar ishlab chiqarishning boshqa 
tushunchalari kabi ma’lum davomiylikda, bir-birini boyitgan holda o‘rgatilib boriladi. Ishlab 
chiqarish haqidagi tushunchalar shunday rivojlantiriladi.
Ishlab chiqarish mahsulotlari va ularning xossalari odatda nisbatan ularni ishlab 
chiqarishni o‘rganishdan avvalroq ko‘rib chiqiladi. Avval olingan bilimlar bunda manba 
hisoblanadi. Ishlab chiqarishning nazariy asoslarini o‘rganish kimyoviy reaksiyalar va ularning 
qonuniyatlari to‘g‘risidagi bilimlar ham shunday ahamiyatga ega.
Kimyoviy reaksiyalarning o‘ziga xosligi ishlab chiqarishning texnologik rejimini belgilab 
beradi. Maktabda bu termin qo‘llanilmasada, biroq ishlab chiqarish sharoitlarini o‘rganishda, u 
noaniq shaklda gavdalanadi: jarayonlarning tezligiga ta’sir etuvchi omillarning o‘ziga xosligida, 
mahsulot unumi va sifatida, jarayon rejimiga ta’sir etuvchi turli omillarda (bosim, harorat, 
moddalar konsentrsiyasi, katalizator va b).
Sanalgan omillardan jarayon uchun eng qulay sharoitni yaratish zaruriy mahsulotni 
yuqori sifat bilan maksimal miqdorda ishlab chiqarishga olib keladi.
«Kimyoviy reaksiya» va «kimyoviy jarayon» terminlarining farqiga to‘xtalish zarur. 
Keyingi tushuncha avvalgisidan kengroqdir. Kimyoviy jarayon deganda - reaksiya uchun olingan 
dastlabki reagentlarni reaksiya zonasiga olib kirish va reaksiya mahsulotlarini reaksiya zonasidan 
olib chiqish tushuniladi. Kimyoviy reaksiya deganda uni qulay sharoitlarda o‘tkazish tushuniladi. 
Shu yerda jarayonning energetik muammolari: energiya manbalari, ortiqcha energiyani ushlab 
qolish, uni iqtisod qilish va boshqalarni ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq.
Ishlab chiqarish texnologiyasining muhim elementi - jarayonlar boradigan apparatlar 
hisoblanadi. Ko‘pgina ishlab chiqarishlarda qo‘llaniladigan va umumiy xususiyatlarga ega 
bo‘lgan ba’zi apparatlarni bir tomonlama o‘rganiladi. Bu o‘quvchilarda politexnik bilimlarni 
shakllantirsh uchun berilgan ishlab chiqarish haqidagi ma’lumotlarni o‘zaro taqqoslash va 
umumlashtirish imkonini beradi. Boshqa tomondan apparatlar haqidagi ma’lumotlarni fanlararo 
bog‘lanishidan kelib chiqib, to‘g‘ri tanlay olish lozim. Masalan: sulfat kislota ishlab chiqarishda 

---

oltingugurt (4) oksidni katalizator ishtirokida oksidlab, oltinguturt (6) oksidga aylantirishda, 
ko‘pgina ishlab chiqarishlarda qo‘llaniladigan kontakt apparatidan foydalaniladi. Katalizatorlar 
zaharlanmasligi uchun gazlar fizikaviy jarayonlarda qo‘llaniladigan, ishlash prinsipi o‘xshash 
bo‘lgan elektrofiltrdan o‘tkazilib, zaharlardan tozalanadi. Apparatlarning materiallarini va 
konstruksiyalarini o‘rganishda sanoat rivojlanishining an’anaviy asoslarini: ishlab chiqarishning 
unumdorligi va apparat quvvatini oshirish, mehnatni mexanizasiyalashtirish, zararli jarayonlar 
boradigan sexlarda kishilar sog‘lig‘ini muhofaza qilish maqsadida ishlab chiqarishni 
avtomatlashtirish va uzoqdan turib boshqarishni yo‘lga qo‘yish, davriy jarayonlarni uzluksiz 
jarayonlar bilan almashtirish kabi masalalar ko‘rib chiqiladi.
Texnika xavfsizligi va atrof-muhit muhofazasi haqidagi tushunchalarni shakllantirish 
o‘quvchilarga katta tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatadi.
Inson va atrof-muhitni, tabiatni asrash, ularga nisbatan g‘amxo‘rlik, mehnat sharoitlarini 
yaxshilash haqida barcha korxonalarni hujjatlarida belgilanganligi aytib o‘tiladi. Texnika 
xavfsizligi va atrof-muhit muhofazasi haqida o‘qituvchi gapirganda, u ishchilarning 
xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan aniq tadbirlarni: apparatlarning mustahkamligini 
(germetikligi), sexlarni yaxshi shamollatish sharoitlarini, mexanik shikastlanishdan saqlanish 
xavfsizligi ta’minlanganligi, yong‘in va kuyishdan, zaharlanishdan saqlanish vositalari bilan 
ta’minlanganligi, doimiy tibbiy ko‘rikdan o‘tkazib borish, sanatoriya va profilaktoriyalarda dam 
olishning tashkillanganligini aytib berishi lozim. Bundan tashqari, atrof-muhit muhofazasi 
bo‘yicha ishlab chiqarishni tozalash inshoatlari bilan jihozlanganligi, keng xuquqga ega bo‘lgan 
doimiy maxsus sanitariya nazoratining o‘rnatilishi va boshqalar bilan ta’minlanganligi 
ta’kidlanadi. Bularning barchasi tabiatni asrashga doir ta’limning keng doirasini tashkillaydi. 
Asosiy diqqat chiqindisiz ishlab chiqarishni tashkillash orqali atrof-muhit muhofazasini 
ta’minlashga qaratiladi.
Maktab kimyo kursida o‘rganish uchun qishloq xo‘jaligini kimyolashtirish (mineral 
o‘g‘itlar ishlab chiqarish), metallurgiya (cho‘yan va po‘lat ishlab chiqarish), neft kimyosi (neftni 
va uning mahsulotlarini qayta ishlash), anorganik sintez (sulfat kislota va ammiak ishlab 
chiqarish), organik sintez (spirtlar, yuqori molekulyar birikmalar, sintetik yuvish vositalari) 
sohasidagi muhim yo‘nalishlar olingan.