2-ma’ruza : nerv tizimining fiziologiyasi va oliy nerv faoliyatining yosh xususiyatlari reja

Nerv sistemasining tuzilishi.
Butun nerv sistemasining tuzilishi jixatidan markaziy va periferik sistemalarga bo’lish mukin. Markaziy nerv sistemasiga bosh va orqa miya, periferik nerv sistemasiga somatik va vegetative nerv sistemasi kiradi. Bosh miya kalla qutisi ichida, orqa miya umurtqa pog’onasining orqa miya kanalida bo’ladi. Periferik nerv sitemasi markaziy nerv sistemasi bilan barcha organlar va to’qimalarda bo’ladigan reseptorlar va effektorlar orqali bog’lanib turadi.
Periferik nerv tizimiga orqa miyadan chiqadigan 31 juft sezuvchi, harakatlantiruvchi nerv tolalari, bosh miyadan chiqadigan 12 juft nervlar, hamda umurtqa pog’onasi atrofida va ichki organlarda joylashgan nerv tugunlari kiradi.
Nerv to’qimasi neyron deb ataladigan hujayralardan tashkil topgan. Ular tanadan va ikkita tarmoq (o’siq)- dentritlar bilan aksonlardan tashkil topgan bo’lib, o’zaro va turli organlarning to’qimalari bilan shular yordamida birikadi. Neyronlar tashqi tomondan maxsus parda- mebrana bilan qoplangan. Nerv hujayralarining tanalari va ularning dentritlari to’planib kulrang moddani uzun o’simta akson esa maxsus miyelin pardasi bilan qoplanib oq moddani hosil qiladi.
Neyronning asosiy funksiyasi axborotni qabul qilish va uni nerv impulslari ko’rinishida uzatishdir. Axborot hujayraga dendritlar orqali keladi. Bu mikroskopik do’mboqchalari bo’lgan ko’p tarmoqlanadigan qisqa o’simtalardir. Dendritlarning umumiy sathi neyron tanasi sathining o’lchamlaridan katta, ulardan ko’p miqdorda boshqa neyronlarning uchi joylashgan bo’ladi.
Akson- uzun o’simta bo’lib u ham tarmoqlanishi mumkin, unda yon va oxirgi o’simtalar hosil bo’ladi. Akson qo’zg’alishni neyron tanasidan boshqa hujayralariga yoki to’qimalarga o’tkazishga moslangan, uzunligi 1m ga yaqin bo’lishi mumkin. Agar akson atrofidagi to’qimalar boshqa nerv tolalarining elektr- kimyoviy ta’siridan himoya qiladigan miyelin parda bilan o’ralgan bo’lsa, nerv impulsini o’tkazish tezligi ortadi. Hamma sezuvchan va harakatlanuvchan nerv tolalari, shuningdek, vegetativ tolalarning bir qismi ham shunday parda bilan o’ralgan. Ko’p sonli aksonlardan nerv tolalari va nerv sistemasining o’tkazuvchi yo’llari shakllanadi. Har bir o’simta sinaps nomini olgan qoplama bilan tugallanadi. U nerv impulsini bir neyrondan ikkinchisiga yoki biror to’qimaga o’tkazishni ta’minlaydigan fiziologik aktiv moddalari bo’lgan pufakchalar- mediatorlar bilan to’lgan bo’ladi. Shunday qilib, nerv sistemasi bo’ylab axborot o’tkazish elektr va kimyoviy tabiatga ega. Agar neyronning tanasi shikastlansa, akson va dentritlar nobud bo’ladi, agar u saqlanib qolsa unda yangi o’simtalar hosil qiladi.



Hayot mobaynida neyron o’simtalari tarmog’ining soni o’zgarishi mumkinligi aniqlangan, shu tufayli bosh miya o’sadi va rivojlanadi. Yetilgan nerv hujayrasi bo’linishga va o’zi singari hujayralar hosil qilishga layoqatsiz bo’ladi. Bola tug’ilishi vaqtida shakllanadigan 10-14 mlrd neyron keyin 1 dona ham ko’paymaydi. Bu tarkibiy qismlar 5-7 yoshli bolada ayniqsa jadal o’sadi. Shunga muvofiq, neyronlarning sinaptik bog’lari soni ham ortadi. Mutaxassislarning kuzatishlariga qaraganda, nerv hujayrasi yuzasining taxminan 80% sinapslar bilan qoplanishi mumkin va ularning miqdori neyron bog’laridan dalolat beradi. Turli nerv hujayralarida ularning soni o’zgarib turadi va neyronlarning funksional ishi miqdorga bog’liq bo’ladi. Masalan, tug’ilishdan boshlab, sog’lom hayvonlar tajriba tariqasida mutlaqo qorong’uda boqilsa, ularda niyronlarning bosh miya ko’rish markazi bilan sinaptik aloqalari rivojlanmaydi, yorug’lik axboroti qabul qilinmaydi va qayta ishlanmaydi. Natijada ko’rish organing barcha struktura elementlari bo’lishiga qaramay, hayvonlarning ko’zi ko’rmagan.
Nerv to’qimasi hujayralarining ayrim o’ziga xos qo’zg’aluvchanlik va o’tkazuvchanlik xossalari bor. Qo’zg’aluvchanlik- tashqi muhitdagi o’zgarishlarni qabul qilish va ularga qo’zg’alish reaksiyasi bilan javob berish xususiyati. Nerv hujayralari va boshqa ayrim hujayralar, masalan, muskul hujayralarining qo’zg’aluvchanligi ayniqsa yuksak va ular ta’sirga tez javob berishga moslashgan. Bunga o’tkazuvchanlik xossasi, ya’ni to’qimaning qo’zg’alishini o’tkazish qobiliyati tufayli erishiladi.
Qo’zg’aluvchanlik va o’tkazuvchanlik xossalari membranada va hujayralar ichida bo’ladigan qator biokimyoviy, fizik va elektor hodisalari bilan bog’liq va shular tufayli amalga oshiriladi.
Tasvirlangan nerv strukturasi reflektor yoy deb ataladi. Tashqi yoki ichki muhitdan markaziy nerv sistemasi ishtirokida bo’ladigan ta’sirga organizmning javob reaksiyasi esa refleks deyiladi. Reflektor yoylar ikkita va undan ko’p neyronlardan iborat bo’lishi va ulardagi qo’zg’alish faqat bir yo’nalishda o’tkazilishi mumkin. Buni sxema shaklida qo’yidagicha tasvirlash mumkin:

Reseptor __________ sezuvchi neyron

____________ Markaziy neyron
Effektor ___________ harakatchan neyron
I.M.Sechenovning “Bosh miya reflekslari” kitobida shunday yozilgan: “… Ongli ongsiz hayotning hamma aktlari kelib chiqish mohiyatiga ko’ra reflekslardir”. Bu fikr I.P. Pavlov tomonidan shartli va shartsiz reflekslar haqidagi nazariyada rivojlantirildi. Reflekslarning biologik ahamiyati organizmning funksional bir butunligi saqlanishida, uning ichki dunyosining barqarorligida va shuningdek, tashqi sharoit bilan foydali muloqotda bo’lishida ifodalanadi.
I.P.Pavlov reflekslarni ikkiga: shartli va shartsiz reflakslarga ajratadi. “Shartsiz refleks” atamasi ta’sirlovchining reseptorlarga ta’siridan so’ng shartsiz (muqarrar ravishda) paydo bo’luvchi reflekslarni belgilash uchun kiritilgan. Masalan, og’izga ovqat olinishi bilan so’lak ajralishi, nina sanchilganda barmoqni tortib olish va hokazolar.
Shartsiz reflekslar odam va hayvonlarning o’ziga xos tug’ma hatti harakatini ta’minlaydi, bu esa tug’ilgandan keyingi shartli refleks bilan birgalikda turg’unlashadi. Ular ota- onadan meros qoladiva butun umr davomida saqlanadi. Shartsiz reflekslarga, masalan, ovqat, himoya va mo’ljal olish reflekslari kiradi.
Shartli reflekslarning shakllanishida bosh miya po’stlog’i katta rol o’ynaydi. Agar paydo bo’lgan shartli reflekslardan foydalanish zaruriyati bo’lmasa, ular sekinlashadi va hatto yo’qoladi, yangilari paydo bo’ladi. Shuning uchun ham shartli reflekslarning biologic ahamiyati shartli reflekslarning tez almashinuvi natijasida organizmning yangi sharoitga moslashuvi ko’rinadi. Har bir kishining o’ziga xos hayot tarzida shartli reflekslarning murakkab shakllarini paydo qilishdek aniq ifodalangan qobiliyatni ko’rish mumkin, bu xulq- atborda namoyon bo’ladi.
Shartli reflekslar hosil bo’lishi uchun quyidagi sharoit zarur:
Indeferent (shartli), ya’ni shu javob reaksiyasiga xos bo’lmagan qo’zg’atuvchining mavjudligi.
1. Mustahkamlangan shartli qo’zg’atuvchining bir necha bor qaytarilishi, ya’ni bir vaqtning o’zida shartsiz refleks paydo qiluvchi qo’zg’atuvchi qo’llanilishi kerak.

2. 
   Boshqa kuchli qo’zg’atuvchilar bo’lmasligi.
   

Nerv sistemasi shartli ravishda ikkiga bo’linadi: somatik va vegetativ nerv sistemasiga bo’linadi.
Skelet muskullarini va ba’zi ichki organlarini (til, hiqildoq,halqum va hokazolar) ni ta’minlab turadigan nervlar somatic nervlar deb nomlanadi. Somatik nerv sistemasi, asosan, organizmni tashqi muhit bilan bog’laydi va skelet muskullari harakatini boshqaradi.
Vegetativ nerv sistemasi ichki organlarni (me’da, ichaklar, nafas olish siydik tanosil organlarni ichki sekretsiya bezlari, teri, yurak va qon tomirlarni) nerv bilan ta’minlaydi.
Nerv sistemasiga quyidagilar kiradi:

1. 
   Orqa miya
   
2. 
   Bosh miya
   
3. 
   Uzunchoq miya
   
4. 
   O’rta miya
   
5. 
   Oraliq miya
   
6. 
   Limb sistemasi
   
7. 
   Miyacha
   
8. 
   Bosh miya katta yarimsharlari po’stlog’i