2-ma’ruza : nerv tizimining fiziologiyasi va oliy nerv faoliyatining yosh xususiyatlari reja

Limb sistemasi. Limb sistemasini bosh miyaning funksional jihatdan o’zaro bog’langan qator strukturalari tashkil etadi. Ularga nerv hujayralaridan tashkil topgan po’stloq qismi va po’stloq osti tuzilmalari kirib, ular miya ichkarisida yadrolar ko’rinishida joylashgan bo’ladi. Ular juft bo’lib, chap va o’ng yarimsharlarda joylashgan: bodomsimon tana, gipotalamus, thalamus yadrolari qismi. To’siq, o’rta miya limb zonasi va boshqalar shular jumlasiga kiradi.
Limb sistemasining funksiyalari nihoyatda murakkab va xilma-xildir. Ular tashqi muhitining doim o’zgarib turadigan sharoitiga moslashuvini ta’minlshda, xulq-atvor, his-hayajon, hotirani shakllantirishda muhim rol o’ynaydi. Uning strukturalarida ovqat yeyish, ichimlik ichish, avlodiy davom ettirish, o’z-o’zini himoya qilish singari hayot uchun muhim bo’lgan ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan mayl-istaklar shakllanadi. Aksirish, yo’talish, ko’zning pirillashi oddiy shartsiz reflekslardan farq qilib, ular murakkab shartsiz reflekslar-pistinklar qatoriga kiritiladi.
Limb sistemasi odam fe’l-atvorining o’ziga xos xususiyatlarini va uning reaktivligini, ya’ni biror xildagi javob reaksiyalarini talaygina darajada belgilaydi. Bordi-yu, masalan, hayvonning ikkala yarimsharlaridagi bodomsimon tanachalar olib tashlansa, bunda tushayotgan axborotni uning emotsional holatiga muvofiq baholash qobiliyati, uni hayot jarayonida to’plangan axborot, ya’ni hotira bilan taqqoslash xususiyati yo’qoladi.
Limb sistemasidagi buzilishlarda hayvonlar va odamning xatti-harakati beo’xshov bo’lib qoladi, oziq-ovqatga nisbatan munosabat o’zgaradi, nusxa va saqlab qolishga qaratilgan faoliyatga, emotsional ruh-kayfiyatga zarar yetadi. Limb sistemasining faoliyati bosh miya va asosan peshona bo’laklarini yangi po’stlog’I bilan idora qilinadi. Ayni vaqtda po’stloq osti tuzilmalari katta yarimsharlari po’stlog’i tonusini quvvatlab turadi, emotsional vaziyat vujudga keladi, idrok qilish, tafakkur aktivlashadi, qulay ish rejimi vujudga keladi. Katta yarimsharlar po’stlog’i esa analitik-sistetik funksiyani bajaradi, oily nerv faoliyatini ta’minlaydi.
Miyacha. Miyacha bevosita katta yarimsharlarning ensa bo’lklari ostida miyaning IV qorinchasi ustida joylashgan. U ikkita yarimshar va chuvalchangsiman o’rta bo’lakdan tashkil topgan. Har qaysi yarimshar uchta bo’lakchaga bo’langan, oyoqchalar nomini olgan va ulardan chiqadigan nerv tolalari dastalari uzunchoq miyaga, orqa miyaga, ko’prikcha yadrolarga, o’rta va oraliq miyaga, katta yarimsharlarga boradi. Ular oraliq axborot miyachaga periferik nerv sistemasidan ham, katta yarimsharlar po’stlog’idan ham keladi. Miyacha o’z navbatida shu oyoqchalar orqali markaziy nerv sistemasining barcha bo’limlariga va periferiyaga impuls yuboradi. Miyacha orqa miya bilan ayniqsa mustahkam bog’langan. Miyacha bo’gimlar, muskullarning holati, ularning tarangligi, oyoq-qo’llarning vaziyati to’g’risidagi ma’lumotni orqa miya orqali oladi. Miyachaning butun yuzasi qalinligi 1-2,5 mm bo’lgan kulrang moddadan tuzilgan burmali po’stloq bilan qoplangan. Ichida oq modda joylashgan, uning massasida kulrang moddaning miyacha moddalari bo’ladi.
Harakatlarni muvofiqlashtirish funksiyasini, muskullar tonusini idora qilish, tananing vaziyati va muvozanatini saqlash, ya’ni anq va nozik tabaqalanishni talab etadigan murakkab harakatlarni boshqarish funksiyasini miyacha bajaradi. Bunga tana, jumladan, quloq vestibulyar apparati harakati vaqti ta’sirlanadigan barcha retseptarlardan unga impulslar kelishi tufayli erishiladi. Miyacha kasallanganda gavda va oyoq-qo’llar muskullarini tarangligi sustlashadi, harakatlar mast odamning harakatlarini eslatadi, ular omonat bo’lib qoladi, qo’l-oyoqlari va boshi tinmay chayqalib turadi yoki qaltiraydi, harakatlar uy’unligi yo’qoladi, odam muvozanatini saqlab qolish, tik turish, o’tirish, yurish qobiliyatini yo’qotadi.