2-ma’ruza. Global iqlim o’zgarishi va uning biologik xilma-xillikka ta’siri

Iqlim oʻzgarishining hayvonot dunyosiga ta’siri. Quruqlikda yashovchi
hayvonlarga iqlim va ob-havo kuchli ta’sir etadi, chunki ularning hayoti yashash
muhitining haroratiga bogʻliq. Suvda ham quruqlikda yashovchilarning koʻpchiligi
suvda va quruqlikda yashayotganligi uchun ularning miqdori 10-martalab
oʻzgarishi mumkin, chunki koʻpgina suvda va quruqlikda yashovchilarning
koʻpayishi harorat, suv darajasiga bogʻliq. Abiotik omillardan biri – harorat oʻsish va rivojlanishga kuchli ta’sir koʻrsatadi hamda koʻpayish sikli va hayvonlarning xulq-atvorini boshqaradi. Qurgʻoqchilik boshlanishi bilan suv havzalarining qurishi bilan koʻpgina hayvonlarning uvildiriqlari nobud boʻladi. Ba’zi yillarda yogʻingarchilikning kech boshlanishi suvda va quruqlikda yashovchilarning sonini kamayishiga olib keladi.
Suvda va quruqlikda yashovchilar sonining kamayishiga asosiy sabab ozuqaning
yetishmasligi, ya’ni umurtqasiz hayvonlarning kamayishi hisoblanadi.
Koʻpgina mutaxassislarning fikriga koʻra, yer yuzidagi suvda ham quruqlikda yashovchilar sonining kamayishi oʻtgan asrdan boshlangan. Soʻnggi
yillarda 60 mamlakatlarning 500 dan ortiq olimlari 5743 suvda va quruqlikda
yashovchilarning populyasiyasini oʻrganishdi. Baholash natijasiga koʻra 25 yil
davomida122 tur Suvda ham quruqlikda yashovchilar yoʻqolib ketgan boʻlsa, hozir
qurbaqalar, baqalar, salamandra va tritonlarning yoʻqolish xavfi kuzatilmoqda.
Olimlar suvda ham quruqlikda yashovchilar sonining qisqarish sabablarini aniqlash
qiyinchilik tugʻdirmoqda, lekin ehtimolga koʻra yashash muhitining ifloslanishi,
iqlim oʻzgarishi va antropogen omillar boʻlishi mumkin. Kosta-Rikadagi Tropik ilmiy markazi tadqiqotchisi Dj.A.Paunds aniqlashicha, Markaziy va Janubiy Amerika oʻrmonlarida qurbaqalarning yoʻqolishi “gribok” kasalligidan boʻlib, inson faoliyati bilan bogʻliq ekan. F.Paunds aniqlashicha, tropiklarda kechki payt haroratning koʻtarilishi
“gribok”larning koʻpayishiga yaxshi sharoit yaratadi. Paunds bilan bir qator
olimlar suvda va quruqlikda yashovchilarning xronologiya va geografiyasini iqlim
oʻzgarishi bilan solishtirganda oʻrtacha haroratning koʻtarilishi koʻpgina
hayvonlarning nobud boʻlishiga olib keladi, degan xulosaga keldilar. Olimlar
hisoblanishicha, havoning isib ketishi bulutlarning koʻpayishi va “gribok”larning
koʻp boʻlishiga olib keladi. London shahridagi Zoologiya jamiyati olimlarning fikriga koʻra, 2050-yilda yevropadagi yarmidan koʻp Suvda ham quruqlikda yashovchilar yoʻqolish arafasida turipti. Oʻlimga sabab boʻluvchi asosiy omil iqlimning global isishi,
hayvonlar arearining buzilishi va kasalliklar epidemiyasi hisoblanadi.
Suvda ham quruqlikda yashovchilar populyasiyasiga turli faktorlar ta’sir etib
bu - lokal yoki global boʻlishi mumkin. Rossiyalik Suvda ham quruqlikda
yashovchilar mutaxassisi A.N. Reshetnikov (2007) hisoblashicha, salbiy omillar
populyasiyani qisqarishiga olib kelishini hayvonlar miqdorining oʻzgarishidan
farqlash kerak. Buning uchun albatta, monitoring olib borish maqsadga muvofiq
boʻladi. Reshetnikov tadqiqotining natijasiga koʻra Suvda ham quruqlikda
yashovchilarning kamayishida bir qarcha sabablar boʻlishi mumkin: yer yuzida
ultrabinafsha nurlarning koʻpayishi, ozon qatlamining yupqalashuvi, iqlim
oʻzgarishi, yuqumli kasalliklarning koʻpayishi, biotoplarning ifloslanishi va
buzilishi, boshqa turlarning kirib kelishidir. I.V.Maslova (2001) Janubiy Primorya qoʻriqxonalardagi suvda ham quruqlikda yashovchilarning hayotiga iqlim oʻzgarishi ta’sirini oʻrgandi. Xulosa qilinishicha, suvda va quruqlikda yashovchi, tuproqda qishlovchi hayvonlarning fenologiya va ekologiyasiga qorning qaysi paytda erishi ta’sir koʻrsatadi. Qor eriganda dastlab janub ekspozitsiyasidagi Suvda ham quruqlikda yashovchilar fevral oyining oxirida chiqar ekan. Boshqa rayonlarda, botqoq tuproqlardagi
qorlarning sekin erishi hayvonlarning ikki hafta kech chiqishi kuzatiladi. Maslova
xulosasiga koʻra, tuproqdagi qorning erishi suvda va quruqlikda yashovchilarning
koʻpayish jarayoniga ta’sir koʻrsatadi. Hayvonlar migratsiyasi yashash joyida muhit sharoitining oʻzgarishi yoki rivojlanishningʻ har xil davrlarida hayvonning yashash muhiti sharoitiga talabining oʻzgarishi migratsiya bilan bogʻliq. Hayvon yashaydigan joyda yashash sharoitining oʻzgarishi ta’sirida sodir boʻladigan Hayvonlar migratsiyasi davriy (mavsumiy, sutkalik) yoki nodavriy boʻlishi mumkin. Hayvonlar, odatda, ajdodlari
oʻtgan yoʻl orqali migratsiya qiladi. Davriy (siklik) migratsiya har xil: vertikal (sut emizuvchilar, qushlar va hasharotlarning togʻning vertikal mintaqalari boʻyicha, umurtqasizlarning tuproq va suv qatlamlari boʻyicha migratsiyasi), anadrom (oʻtkinchi baliqlarning dengizlardan daryolarga oʻtishi), katadrom (oʻtkinchi baliqlarning daryolardan dengizlarga oʻtishi) xillarga ajratiladi. Dengiz toshbaqalari va sut
emizuvchilarining okeanlarda, tuyoqli, yirtqich va kemiruvchi sut emizuvchilarning quruqlikda, koʻpchilik qushlar, koʻrshapa-laklar va hasharotlarning havo orqali migratsiyasini ham davriy deyish mumkin. Davriy boʻlmagan, ya’ni sporadik migratsiya-oʻtroq yashovchi hayvonlar (olmaxonlar, lemminglar va boshqalar) yashash muhitining
yomonlashuvi (qurgʻoqchilik, yongʻin, toshqin va boshqalar), individlar sonining
oshib ketishi natijasida sodir boʻladigan ommaviy koʻchishi. Bu xildagi migratsiya
tartibsiz sodir boʻladi va koʻp hollarda hayvonlarning yalpi qirilib ketishiga olib
keladi. Ontogenetik migratsiya - rivojlanishning har xil davrlarida hayvonlarning
yashash muhiti sharoitiga talabining oʻzgarishi bilan bogʻliq. Bunday migratsiya
lichinkalik (oʻtroq yashovchi assidiyalar, korall poliplar, gʻovaktanlilar,
qalqondorlar va boshqalar) yoki jinsiy voyaga yetgan davrda sodir boʻlishi
mumkin. Faol migratsiya qilish uchun hayvonlar vaqt va yoʻnalishni biologik
sezish qobiliyatiga ega boʻlishi kerak. Migratsiya hayvonlarni tamgʻalash
va eksperiment orqali oʻrganiladi. Sut emizuvchilarning migratsiyasi, asosan, tuyoqlilar, kurakoyoqlilar, koʻrshapalaklar Shimoliy yarimsharda iqlimning oʻzgarishi va muzliklarning shimolga qarab chekinishi natijasida shakllangan. Muzliklarning erishi bilan oziq topish va koʻpayish uchun yaroqli maydonlar koʻpaydi. Shimol kiyiklari (karibu) har yili 600 dan 800 km masofani bosib oʻtadi. Yozda kiyiklar tundrada oʻtlab
yursa, iyulda ninabargli oʻrmonlar orqali janubga qarab bir xil marshrut boʻyicha
harakatlanadi va bahor faslida esa yana qaytadilar. Ularning harakat tezligi 15-20
km/sutkaga teng. Ayrim vaqtlarda daryolarning suvi toshgan boʻlsa koʻpchilik
kiyiklar nobud boʻladi. Iqlim isishi tuyoqli hayvonlarning yashash muhitining
oʻzgarishiga olib keladi, bu faqat qishlash va koʻpayish emas, balki migratsiya
yoʻlida boʻlishi mumkin. Shunday qilib, hayvonlarning migratsiyasi anʻanaviy
migratsiya yoʻlini oʻzgartirishi ularning koʻproq nobud boʻlishiga va
populyasiyasining qisqarishiga olib keladi. Erik Post Pansilvaniya universitetidan (AQSh), Mads Forchxammer Kopengagen universiteti (Daniya) va ularning hamkasblari (1999) iqlim oʻzgarishining ta’sirida kiyik (karibu) va qoʻyhoʻkizlarning uzoq vaqtli
populyasiya dinamikasini tahlil qildilar. Karibu va qoʻyhoʻkizlar Grelandiyaning
turli qirgʻoqlarida va muz qalqonlari bilan ajralganlar joylarda yashaydilar. Lekin
lokal (mintaqa) qishki harorat va Shimoliy-Atlantik global ob-havo indeksining
oʻzgarishi mana shu turlarning dinamikasiga ta’sir koʻrsatadi. Qattiq sovuq qish
yosh individlarning oʻlish sonini koʻpayishiga olib keladi. Mumkin sovuq qish ular
oziqlanadigan oʻsimliklarga ham ta’sir qiladilar, oziqning yetishmasligi ham
populyasiyalar sonining kamayishiga olib keladi. Umuman bu turlarning
migratsiyasi mavsumiy boʻlib, yilning iqlim sharoitiga bogʻliq.
Hayvonlarning migratsiyasi nafaqat Shimolda, balki iqlimi issiq Afrika
mintaqasida ham yuzaga keladi. Ob-havo omillari asosiy sabab boʻlmoqda. Tropik
Afrikada yomgʻirli davr boshlansa, yarim choʻllar va dashtlarda oʻt va
oʻsimliklarning uygʻonishi sodir boʻlib, koʻpgina hayvonlarni oʻziga jalb qiladi.
Zebra, gazel va boshqa tuyoqlilar ulkan podasi ortidan katta yirtqichlar - sher,
yoʻlbars, shoqol, giena va boshqalar izidan boradilar. Yomgʻirlarning oʻtishi va
quyoshning issiq taftidan oʻsimliklarning qurishi bilan hayvonlarning qayta
migratsiyasi boshlanadi. V.N.Lissov koʻp yillar davomida Arktika dengiz muhitini himoyasi boʻyicha Xalqaro guruhlar ishida ishtirok etib “Xavfli isish” (2007-y.) nomli maqolasida soʻnggi 10 yillar ichida Arktika muzliklarining qisqarishini yozadi. Har yili qariyb 100 ming kv. km muz maydoni qisqarishi va Islandiyaning butun maydoniga
tengligini ta’kidlaydi. Muzliklar nafaqat qisqarishi, balki muz qalinligi
yupqalashuvi sodir boʻlmoqda. Soʻnggi 30 yil ichida dengiz muzlari qariyb 1,3
m.ga yupqalashdi va qancha muz yupqalashsa muz mavsumi ham qisqa boʻladi.
Hozirgi kunda muzlarning erishi erta bahorda boshlanmoqda. Iqlimning global
oʻzgarishi qutb sutemizuvchilariga salbiy ta’sir qilmoqda.
Kelajakdagi iqlim qanday boʻlishi va oqibatlari toʻgʻrisida turli olimlar fikr
bildirib oʻtgan. Jumladan, Avstraliya iqlimshunosi va yozuvchisi T.Flanner turli
olimlar tomonidan turli yillar, hatto turli asrlarda iqlim oʻzgarishi boʻyicha qilingan
bashoratlarni roʻyxatini tuzdi. Quyida roʻyobga chiqqan 5 ta bashoratni keltiramiz.
Bu global iqlimni bir koʻrishda afsona emasligini isbotlaydi va hamma insoniyat
bunga oʻz eʻtibor berishlari kerak deb hisoblaymiz.
1. Bundan 100-yil oldin (1893-yilda) shved olimi Nobel mukofoti
laureati Svante Arrxenius ta’kidlagan edi: biz atmosferaga qancha koʻp karbonat
angidrid gazini chiqarsak yer shuncha qiziydi. Zamonaviy ilmiy ishlar sayyoraning
harorati va CO2 darajasi bir-biri bilan toʻgʻri propotsionalligini isbotlashdi.
2. Yuz yil oldin qilingan bashorat, dovullarni kuchayib borish ham
oqlandi. Misol uchun uzoqqa borish shart emas, “Katrina” bilan boshlangan
dovullar ketma-ketligini eslashni oʻzi kifoya.
3. NASA olimi Jeyms Xansen qutb muzlari tez erishini aytib oʻtgan.
Hozir biz muzliklarni erishini kuzatmoqdamizki, Arktik muzlarining qalinligi
qariyb 40%ga kamaydi. Bundan tashqari togʻ muzliklarining chekinishi, koʻl va
daryolarni muz bilan qoplanishning yillik davomiyligi ikki haftaga qisqarishi, qor
va muzlik qoplamlarining masofasi 10-15 %ga qisqarishi kuzatilmoqda.
4. Yigirma yil oldin BMT iqlimni oʻrganuvchi bir guruh olimlari 2000-
yildan boshlab iqlim oʻzgarishlari sezila boshlaydi deb ta’kidlagan edilar. Shunday
ham boʻldi – oxirgi issiq yoz kunlarini va favqulotda iliq qishlarni eslashni oʻzi
kifoya.
5. 1980-yillar bashorati-okean sathini koʻtarilish ham asoslandi. Bugun
hammaga ma’lumki, iliq dengiz suvlarini kengayishi va qutb muzlarini erishi
hisobiga 20-yuzlikda okean sathi 10-20 sm ga koʻtarildi.
Iqlim oʻzgarishini oldindan aytib berish-ob-havoni oldindan aytib berishga
nisbatan ancha murakkab vazifa. Bunda ob-havoni oldindan aytishda ma’lum
kunlar (2-3 kun kabi) yoki xalq iboralari, odatlari, oʻtgan yillardagi holat hisobga
olinadi. Kelajak hisob-kitoblari, xususan, 2100-yilgacha atmosferaning radiatsion
isishi asosan issiqxona samarasining antropogen kuchayishi sharoitlarida koʻrinadi.
Bir yuz yillik masshtabining tabiiy omillari oʻrni u qadar ulkan emas. Shu bois
model hisob-kitoblarni uch qadam koʻrinishida tasavvur qilish mumkin. Avval
CO2 chiqindilari, shuningdek boshqa gazlar va aerozollarni prognoz qilinadi.
Keyin atmosfearadagi CO2 va boshqa gazlar va aerozollar konsentratsiyasi
hisoblanadi. Uchinchidan, eng qiyin bosqichda yildan yilga atmosfera va
okeanlarning umumiy sirkulyatsiyasi modeli yordamida kelajak tuziladi: harorat,
yogʻingarchilik qor qatlami holati va boshqalar. Agar oʻrtacha global oʻzgarishlar
darajasi XX asrda 0,6oCni tashkil etgan boʻlsa, XXI asrda oʻzgarish 3 barobarga
ortishi prgnoz qilinmoqda. Oʻrtacha haroratning 2oC ga koʻtarilishi, qator hududlarda 5oC va undan yuqori ga oshishini bildiradi. Ayniqsa, kuchli oʻzgarishlar qutbdagi hududlarda boʻlishi kutilmoqda. Oʻzgarishlar yomonlashgan sharoitda esa oʻrtacha harorat 6 C ni, alohida joylarda 10-15 C ni tashkil etadi. Bu oʻz navbatida iqlim oʻzgarishining kardinalligini va ehtimol noqulay ob-havo koʻrinishlarini chastotasining
kattalashuvini yuzaga chiqaradi. XXI asr insoniyatning havoga CO2 antropogen
chiqindilarni, issiqxona gazlarining atmosfearaga chiqishini chegaralashi va
qisqartirishiga bogʻliq. Afsuski, isish oʻrtacha haroratning yumshoq va ravon koʻtarilishiga yoʻl qoʻymaydi. U barqaror boʻlmagan ob-havo sharoitida katta miqdorda anomal koʻrinishlar (jazirama, qurgʻoqchil, kuchli yogʻingarchiliklar va qor koʻchishi,
kuchli suv toshqinlari, sellar va b.)da koʻrinadi. Umumiy qilib aytganda, butun
dunyoda iqlim oʻzgarishi mahalliy muammolarni keskinlashuviga olib kelmoqda.
Jonli tabiat va biologik xilma-xillik qirilib ketish havfi ostida, bunga sabab
albatta insonning faoliyatidir. Endilikda esa yangi chaqiriq, ya’ni iqlim oʻzgarishi
havfi soya solmoqda. Ma’lumki, turli ekotizimlarning mavjudligi avvalo, iqlim
sharoitlariga bogʻliq. Shunday turlar borki, iqlim oʻzgarishi natijasida hatto qisqa
muddatli sovuq yoki qurgʻoqchilikda ham qirilib ketishlari mumkin. Hayot belgilangan tabiiy sharoitlarga moslashib boradi. Agar iqlim tizimi belgilangan oʻzgarishni boshdan kechirsa yoki ular tez sodir boʻlsa, u holda ayrim turlar boshqa rayonlarga joylashuviga yoki moslashuviga yoki halok boʻlishiga toʻgʻri keladi. Quruqlikda ham dengizda ham haytning aborigen shakllarini siqib chiqarib, aloqida flora va fauna turlarini janubdan shimolga, “isib” ketgan hududlardan odatiy sovuqlariga harakat boshlanadi. Isishning intensiv boʻlishi ekotizim uchun shunchalik zarbalidir. Global isish sharoitida barcha oʻsimlik va hayvonlar ham yashab qololmaydi. Bu maydonda faqatgina insonlar bilan yaqinda yashaydigan, tez koʻpayadigan, shu bilan birga katta yashash arealiga ega va iqlim sharoitiga tez moslasha oladigan hayvonlargina yashab qolishlari mumkin.