2-ma’ruza mavzu: baliqlarning tashqi tuzilishi. Reja

Baliqlarning tana tuzilishlari, harakatlanish a’zolari. Baliqlar tanasini o’ngga va chapga biroz bukib, suzgichlari yordamida oldinga qarab suzadi. Baliqning toq (orqa, dum, anal) va juft (ko’krak, qorin) suzgichlari mavjud. Dum suzgichi ikkiga ajralgan. Anal suzgichlari dumining ostida joylashgan.
Suzgichlari yupqa teri pardadan va uni tutib turadigan suzgich yoylardan iborat. Oldingi tomonga suzishda dum suzgichlari katta ahamiyatga ega. Baliqlarning juft suzgichlari tanasini muvozanatga solib turish va harakatlanganida burilishiga yoki to’xtashiga, shuningdek, oldinga qarab asta-sekin suzishiga yordam beradi.
Ko’pgina baliqlar butun tanasini qayirish natijasida hosil bo’ladigan to’lqin hisobiga oldinga harakat qiladi. Ba’zilari esa tanasini harakatlantirmay suzgichlarini to’lqinlantirib suzadi.Baliqlar tanasini qanchalik ko’p qayira olishi umurtqalarining soniga va tangachalarining katta-kichikligiga bog’liq. Umurtqasi qancha ko’p yoki tangachasi qancha mayda bo’lsa, baliq shunchalik ko’p qayriladi. Shuningdek, baliqlarning suzish tezligiga teridan ajralib chiqadigan va ularning ustini qoplab olgan shilimshiq modda ham katta yordam beradi.
Baliqlarning asosiy harakati suzishdan iborat bo’lsa ham, ba’zan suvdan yuqoriga o’qdek otilib chiqadigan va havoda ancha masofaga uchib boradigan monoplan yoki biplan uchar baliqlar; dengiz xo’rozi, uzunqanot kabi suv ostida o’rmalab yuruvchilar; shumtakabaliq kabi suvdan qirg’oqqa irg’ib chiqib, baquvvat ko’krak suzgichi yordamida quruqlikda hakkalab yurib, hasharot tutadigan irg’uvchi baliqlar ham bor. Ilonbosh kabilar hatto quruqlikka chiqib, sayr qilib yuradi, bir havzadan ikkinchi havzaga quruqlik orqali o’tadi. Qalqonli cho’rtan esa dumiga tayanib suv betida tikka yuradi.
Terisi, tangachalari va suzgichlarining tuzilishi. Terisi. Terisi tangachalar bilan qoplangan. Tangachalarning oldingi qirrasi teriga botib kiradi, keyingi qirrasi o’zidan keyingi tangacha chetiga yopishib turadi. Tangachalar baliq tanasini tashqi ta’sirdan himoya qiladi, lekin uning suzishiga xalaqit bermaydi. Baliq o’sgan sayin tangachalar ham yiriklasha boradi. Tangachalardagi halqalar soniga qarab baliqning yoshini aniqlash mumkin. Tangachalar sirtidagi teri bezlari ajratib chiqaradigan yupqa shilliq parda baliq tanasining suvga ishqalanishini kamaytirib, harakatini osonlashtiradi.
Baliqlarning harakatida suzgich qanotlari va teri qatlami muhim. Har bir suzgich qanoti yupqa teri pardasidan iborat bo’lib, uni suyak suzgich qanot nurlari tutib turadi. Nurlari yozilganda ular orasidagi teri tortiladi va suzgich qanotining yuzasi kattalashadi. Baliqning orqa tomonida ikkita orqa suzgich qanoti joylashadi.
Oldingisi katta va orqadagisi kichikroq bo’ladi. Orqa suzgich qanotlarining soni baliqlarning har bir turlarida turlicha bo’lishi mumkin. Dumining uchida qo’sh qanotli katta dum suzgich qanoti, ostki tomonida anal suzgich qanotlari joylashadi. Bu suzgich qanotlarining hammasi toq bo’ladi. Baliqlarda juft suzgich qanotlar ham bor, ular hamma vaqt ikki juft bo’ladi. Baliqda ko’krak juft suzgich qanotlari (oldingi juft oyoqlari) boshining orqa tomonida, tananing yon tomonlari bo’ylab qorin juft suzgich qanotlari (orqa juft oyoqlari) esa tananing ostki tomonida joylashadi.
Oldinga harakat qilgan vaqtda dum suzgich qanoti asosiy rol o’ynaydi. Juft suzgich qanotlari burilishda, to’xtashda, oldinga tomon sekin harakat qilishda va muvozanatni saqlashda ahamiyatga ega. Orqa va anal suzgich qanotlari oldinga harakat qilishda va tik burilishda baliq tanasiga mustahkamlik beradi.
Baliqlarning tanasi boshidan to dumiga qadar tangachalar bilan qoplangan. Ularda, asosan, to’rt xil - plakoid akulasimonlarda), ganoid (qalqonli cho’rtanlarda), kosmoid (latimeriyada) va suyak (ko’pgina suyakdor baliqlarda) tangachalar uchraydi. Suyak tangachalar, o’z navbatida, ktenoid va sikloid tangachalarga bo’linadi. Ktenoid tangachaning tashqi qirrasi arra tishli, buni olabug’ada ko’rish mumkin. Sikloid tangachaning tashqi qirrasi esa silliq, zog’orabaliqning tangachasi ham shunday.
Suyak tangachalar bir-birining ustiga o’rnashgan bo’lib, yupqa va yengildir, bu esa baliqning tez harakat qilishiga imkoniyat tug’diradi. Bu xil tangachalar hozirgi zamondagi suyakli baliqlardan seldlar, losossimonlarda ham uchraydi.
Tangachalar doimo terining ustki qatlami — asl teri (korium) dan hosil bo’ladi va shu qatlamga o’rnashadi, shuning uchun tullamaydi. Faqat ayrim baliqlardagina tangachalar hosil bo’lishida qisman epidermis ham ishtirok etadi. Tangachalar baliqning hayotida katta ahamiyatga ega, ularni muhofaza jihatidan baliqning zirhi deb atash mumkin. O’z navbatida, tangachalarning usti ham teri bezlari ajratadigan shilimshiq modda bilan qoplangan. Bu modda baliqni turli xil mikroblardan saqlaydi, ustini moylab, silliqlab, suvning qarshiligini kamaytiradi.
Ba’zi baliqlarda, chunonchi, laqqada tangacha bo’lmaydi, unda yaydoq va qalin terisining o’zi muhofaza xizmatini o’taydi.
Savatbaliq, dengiz toychasi kabi baliqlarda esa tangachalar birbiri bilan qo’shilib ketib, qalqon hosil qiladi. Tangachalarning yana bir ahamiyati shundaki, undagi yillik halqalarga qarab baliqning yoshini aniqlash mumkin. Baliq tanasi suyak tangachalar bilan qoplangan. Har bir tangacha old chekkasi bilan teriga kirib turadi. Orqa chekkasi bilan esa navbatdagi qator tangachaning ustiga tushadi. Ularning hammasi birgalikda himoya qoplamini - tana harakatiga xalaqit bermaydigan tangachalarni hosil qiladi. Baliq o’sib kattalashgani sari tangachalar ham kattalashadi. Ularga qarab baliq yoshini aniqlash mumkin. Tangacha tashqi tomondan shilimshiq qavat bilan qoplangan. Shilimshiq teri bezlari ajratadi. Shilimshiq baliq tanasining suvga ishqalanishini kamaytiradi va bakteriya hamda zamburug’lardan himoya qiladi.


UYGA VAZIFA UChUN SAVOLLAR.
1. Baliqlarning tashqi tuzilishini tushuntirib bering;
2. Baliqlarning tana tuzilishlari nimalardan iborat?
3. Baliqlarning harakatlanish a’zolari haqida umumiy ma’lumot bering.
4. Baliqlarning terisi haqida ma’lumot bering.
5. Baliqlarning tangachalari va suzgichlarining tuzilishini tushuntiring?